М. П. Өлөксүөйэп – Дапсы 75 сааһыгар анаан Н. П. Корякин – Уран Ньукулай суруйбут ахтыыта
Бу оһоллоох-моһоллоох орто туруу бараан дойдубутугар Үрдүк айыыларбыт, Ахтар Айыыһыт барбыт хас биирдиибитин тус-туспа аналлаах буолан, ону толорорго туох идэни таба тутан, Бар дьоннор туһалаах, удьуор тыыҥҥын утумнуур ыччаттанан, ытык иэскин толорон бардаххына, санааҥ чэпчээн, салгын кутуҥ саната сылдьар, аатыҥ-суолуҥ ааттата турар Чыҥыс Хаан ыйааҕа, Одун хаан оҥоһуута оннук эбит. Ким эрэ аналын билбэккэ, муммут кус оҕотун курдук сиэмэхтэр сиэҥэ буолан очурга охсуллар, тэхтиргэ тэптэрэр. Усталыы муруннаах, уһаты сирэйдээх Урааҥхай аймаҕар аналларын арыммыттар, айылҕаттан бэриһиннэрэн айыыларын аймаҕын араҥаччылыыр, арчылыыр кыахтаналлар. Мин бүгүн убайбыт Дапсыны – саха саарынын, киһи кэрэмэһин, кырыылаах кырдьыксытын – бэлиэ сааһынан билэрбин холбооммун, ахтыы оҥорор санаа оройбунан киирдэ, ону ойуулаан көрүүм. Убайым барахсан, сыыһа эттэхпинэ сыалыһар быара буолаар дуу, үгүс түүтэ буолан мөлбөйөөр дуу диэн дуомнуубун.
Хабырыыса уола Бүөтүр оҕото Мэхээлэ Дапсы Үөһээ Бүлүүгэ Боотулуу нэһилиэгин төрүт уус булчут, уус-уран тылы уратытык саҥарар, алгыһынан эрэ аал оҥостор аймах билэ дьонноох-сэргэлээх, онон удьуор тыыҥҥа уһуллубут Урааҥхай үөрэхтээҕэ буолар. Эдэр сааһыгар, эрчимнээх кэмигэр ытык кырдьаҕастарын уоттаах кириитикэҕэ олордон, үлэтэ да суох хаалбыттаах. Ол курдук, “бу кырдьык” диэбитин Алампалыы аахсар-араабылаһар идэлэммитэ. Онон дуу, лаппа сааһыран баран учуонай үрдүк аатын ылбыта, ылыах киһи ыллаҕа, санаатын толордоҕо. Ол иһин этэбин: “Сүрэ тостубатах сүдү киһи”, – диэн.
Хабырыыса диэн эһэтэ, саһааҥҥа эрэ тиийбэт ытык кырдьаҕаһа өйдүүбүн. Куруук табаны сылдьара, хара тыаны батан, Түҥүнэн, Түүкээнинэн, Ээйигинэн эргийтэлиир , сыарҕанан күндү түүлээҕи бултуур байанайдаах кырдьаҕас этэ. Биирдэ арыый да улаатан, үлэһит буолан, Убайым Баһылай, санаатым Балбаара урууларыгар чаас аҥардаах Алгыс тылынан эҕэрдэлээбитин олус да сөхпүтүм, бэркиһээбиппин өйдүүбүн.
Аҕата Бүөтүр барахсан хараҕын уота хатааһын чолбону курдук уоттааҕа, саҥардаҕына көмүс тиистэрэ килбэҥнэһэллэрэ. Уһун кэмҥэ лесхоһунан, кэлин арбакаатынан аатырбыта. Хас бырааһынньык аайы көтөрү-сүүрэри үүт-үкчү үтүктэн, быара суох гынара. Олоҥхо тылынан кутан-симэн, этэн-тыынан бардаҕына, киһи эрэ сүргэтэ көтөҕүллүөх дьиҥ сыана артыыһа этэ. Наһаа кэрэ кылыһахтаах куоластааҕа.
Ийэтэ Балбаара, биһиги эдьиийбит барахсан, сытар ынаҕы туруорбат сытыары сымнаҕас майгылааҕа. Уолун сыа- сым тутан таҥыннарар быһыылааҕа, оҕо да эрдэҕиттэн сыыс-буор сыстыбатах, ыраас, чэбэр буолара. Оскуолаҕа үөрэҕэр биир бастыҥнарын үһү. Ол да быһыытынан үйэтин тухары кырдьыгы кырыылыы, саха тылын били убайдара Бойуоскарап, Боруоҥкун, Хардаһыабыскай, Тобуруокап учуонайдары олук үктээн , эдьиийинээн Тамара Ивановна Петровалыын дьаныһан туран, ыраастыы, саҥарда сатаан түүннэри түбүгүрэн, сарсыардаттан саҕалаан, күнүстэри күрэстэһэн, киэһэлэргэ кэрэһэлээн, дьиҥ “Ийэ тыл эмчитэ” дэниэн дэнэр.
“Биһиги бу убайдарбыт барахсаттар тоҕо ийэ тылларын ис иһиттэн итийэн-кутуйан туран туруулаһар баҕайыларый?” – диэн ыйытык туруорунарым. Арааһа биһиэхэ хойукка дылы, а.э. сэбиэскэй да кэмҥэ, Улуу Ньыыкан, Сүдү Бадыл курдук иччилээх тыллаахтар, этитиилээх эриэккэс кырдьаҕастарбыт, онолуйар олоҥхоһуттар ыт, ойуу-бичик тыллаах оһуохайдьыттарбыт удьуор тыыннарын утумнаан, ситим быстыбакка сириэдийэ сырдыыр быһыылаахтар. Улахан убайбыт сүүрбэччэ сыл саха араадьыйатыгар “Биһирэм тыл” диэн Бар дьоно хал буолбакка хайаан да Улуу Кыыл Уолун Сэргэй Сибиэрэп кэс-кэриэс ырыатынан аанын аһынан, кэтэһиилээх киһибит буолар.
Дэлэҕэ да экэдиэмик П. А. Силэпсиэп “Дапсы Мэхээлэ саха тылын Дьулуруйар Ньургун Боотура” диэн мээнэҕэ эппэтэҕэ чахчы. Экэдиэмик А. С. Саабынап “Төрөөбүт тылгытын Дапсылыы таптааҥ, төрүт тылгытын үөрэтиҥ”,- диэбиттээх.
Биир дойдулааҕа удьуор учуутал М. Н. Солотуураба: “Саханы саха дэтэр төрөөбүт тылбыт төлкөтө төннүбэтин, түөрэҕэ түҥнэстибэтин туһугар төлөнүрэн үлэлиир биир дойдулаахпыт, кэрэ киһибит Дапсы Мэхээлэ буолар”, – диэн оройуонун хаһыатыгар суруйбуттаах. Дьэ ол курдук Дапсы саллар сааһыгар, үллэр үйэтигэр төрүт тылын туһугар турууласпыт үтүө үтүөнү саҕара кини олоҕор күлүмүрдүү көстөр.
Убайбыт Айыытын итэҕэлин ис чиҥник ылынан, элбэх түмсүүнү Самаайаптыын, Тэристиин тэрийсибитэ, биир түмсүүгэ алгыһынан аһан эһэтэ Хабырыыса оҕонньору санаппыта. Тыл күүһүн, иччилээҕин, саҥа санаалары саҕар кыахтааҕын барыбытыгар уруок курдук тиэрдибитэ.
Кини уруккаттан да хоһоону суруйара үһү, оскуолаҕа сылдьан таптал иэйиититтэн саҕалаан, кэлин дойдуга, алааска сүгүрүйүүтэ, төрүт уус дьоннорун бу баардыы хоһуйталаан, хас да кинигэни таһааран, барыбытыгар тус холобур буолла. Сэрии ыарахан сылларын, оччотооҕу кэми айымньы оҥорон, иккиһин тилиннэрэн, тылыннаран, бүгүҥҥү ыччакка, кэлэр көлүөнэҕэ тылынан өйдөбүнньүк буолан, суруллубут суоруллубакка үйэлэнэ туруоҕа. Ити курдук имэҥнээх, иччилээх тыллаахпыт, ылбаҕай ырыа тыллаахпыт, сүрэҕи сөрүүкэтэр сүдү хоһоонньуппут, эти-сиини эймэһитэр эриэккэс тыллаахпыт кэлэр да кэмнэргэ кэпсээбэт кэҕэлии кэрэҕэ угуйар, кэпсии-ипсии сырыт, умсулҕаннаах уһуйууларыҥ урааҥхай ыччатын туругурда турдун, кэлэр үүнэр ыччатыҥ кэрэхсээн кэпсэлгэ киллэрдин.
Убайбыт барахсан, уоҕа-кылана уостубакка, уот кутаа буолан, сылааһынан сыдьаайа, итиинэн илгийэр туруохтун! Баардыылаабыт баҕа санаата сэттэ үйэ сириэдийэ барҕардын, аҕыс үйэ тухары алгыстаах санаата туругуран турдун! Дом ини дом!
Боотулуу библиотекатын архыыбыттан, Дапсы 87 сааһын көрсө бэчээттэннэ.
