Боотулуу оскуолатыгар үөрэнэн, олох киэҥ аартыгар үктэммит выпускниктар, араас сылларга үөрэнэ, үлэлии сылдьыбыт, кэлин бүтүн Саха сирин, Арассыыйа араас муннуктарыгар тиийэ биллибит, үгүс сыллар усталарыгар норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар үтүө суобастаахтык үлэлээннэр, төрөөбүт улуустарын уонна Саха сирин сайдыытыгар бэйэлэрин сүҥкэн улахан кылааттарын киллэрбит киэн туттар уонна сүгүрүйэр дьоммут олохторун кэрчиктэрин, араас кэмҥэ суруллан кинигэлэргэ киирбит ахтыыларын, биографияларын кытта билсиҥ.
Саҥа үлэҕэ киирээри турар таас оскуолабыт эркинигэр, кэнчээри ыччаппыт, үөрэнээччилэрбит харахтарын далыгар, киэн туттар дьоммут ааттара, мөссүөннэрэ көстөр сиргэ туруо диэн эрэнэбит. Бу биллэн турар, биһиги нэһилиэкпит, оскуолабыт да киэн туттар дьонун кыра эрэ ахсаана буолар, кэлин өссө да бу испииһэк ситэриллиэ диэн эрэнэбит уонна олохтоох библиотека сайтыгар таһаара туруохпут.

БИҺИГИ КИНИЛЭРИНЭН КИЭН ТУТТАБЫТ!

Мастер спорта СССР по вольной борьбе. Мастер спорта ЯАССР по борьбе хапсагай.
Родился 22 декабря 1940 г. в Эйикском наслеге Оленекского района, в конце января 1941 г. родители переехали на свою родину – в с. Ботулу Верхневилюйского района.
Окончил физкультурное отделение Якутского педучилища (1965), историческое отделение Магаданского педагогического института (1971).
Работал учителем физкультуры и истории Верхневилюйской СОШ им.И.Барахова, директором Намской СОШ и Верхневилюйского детского дома, завучем и учителем Верхневилюйской республиканской гимназии, советником главы Верхневилюсйкого улуса и руководителем кружка «Осуохай» Верхневилюйскоцй СОШ №4 имени Д. С. Спиридонова. Педагогический стаж – более 40 лет.
Занимался борьбой у заслуженного тренера Якутской АССР и РСФСР Н.Н.Волкова в 1961-1964 гг.
Чемпион РСФСР среди сельских спортсменов (Нальчик, 1965; Москва, 1966; Казань, 1967).
Вольная борьба: Четырехкратный чемпион г.Магадан и Магаданской области (1965-1970). Чемпион (1965) и серебряный призер (1964, 1966) Якутской АССР. Чемпион V Спартакиады народов ЯАССР (1966). Участник чемпионата РСФСР (1964).
Борьба хапсагай: Чемпион ЯАССР (1965, 1966, 1968). Абсолютный чемпион IV Спартакиады на призы Манчаары (1973). Абсолютный чемпион турнира на призы Буучугурас (1973).
Чемпион Спартакиады народов Сибири и Дальнего Востока по бурятской борьбе юбарильда (Улан-Удэ, 1965).
Отличник физкультуры и спорта СССР. Отлинчик физкультуры и спорта РС(Я). Ветеран спорта РС(Я). Награжден почетнвым хнаком «За заслуги в развитии физкультуры и спорта в РС(Я)».
Отличник образования ЯАССР. Учитель учителей РС(Я).
Ветеран труда РС(Я).
Отличник культуры РС(Я). Народный певец-тойуксут, олонхосут, запевала осуохая. Аан Дархан запевала осуохая ысыахов Нюрбинского, Вилюйского, Верхневилюйского, Сунтарского и Чурапчинского улусов, победитель конкурсов ысыахов, посвященныхх 125-летию А.Е.Кулаковского, 110-летию П.А.Ойунского (Таатта), 100-летию С.А.Зверева-Кыыл Уола (Сунтар), 95-летию Устина Нохсорова (Амга). Аан Дархан тойуксут Ысыаха Туймаады (2003), Ысыаха олонхо (Чурапча).
Комментатор спортивных состязаний по борьбе хапсагай.
Автор нескольких книг, в т.ч. «Манчаары Баһылай таптала».
Почетный гражданин Оросунского, Ботулунского, Намского наслегов, с. Верхневилюйск и Верхневилюйского улуса.

Дьон-сэргэ дириҥ сыанабылын, муҥура суох махталын ылар, көҥүл тустууга үөһээ бүлүүлэртэн аан бастаан ССРС спордун маастарын аатын ылбыт, Үөһээ Бүлүү улууһун, “Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтин”, Боотулуу, Ороһу нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕун, Спорт уонна Үөрэҕирии бочуоттаах бэтэрээнин Николай Павлович Корякин 80 сааһын көрсө кэпсэтиини бу сигэнэн киирэн көрөргүтүгэр ыҥырабыт. Үөһээ Бүлүүтээҕи киин библиотека краеведческай отделын 2020 с. устуута.

Быраатым Корякин Данил Егорович кылгас, чаҕылхай олоҕо
Эдьиийэ Екатерина Егоровна Корякина ахтыыта

Корякин Данил Егорович 1959 сыллаахха бэс ыйын 17 күнүгэр Боотулууга төрөөбүтэ. Ийэм Корякина ирина егоровна абаҕатын кыкыйа тайыла аатын биэрбитэ. Тайыла үчүгэй майгылаах, дьон убаастыыр оҕонньоро этэ. Данилка Боотулууга 5-с кылааска диэри үөрэммитэ. 5 кылааска Өлүөхүмэ оройуонун 2 Нөөрүктээйи орто оскуолатыгар үөрэммитэ. Оҕолору бүрүөһүннээх грузовой массыынанан таһаллара. Үөрэҕэр үчүгэй этэ. Сайын ийэтинээн дойдуларыгар сайылыыллара. Сайын ыһыахха тустара. Боотулууга оҕо бары окко үлэлиир буолан, оонньуур да оҕо суох буолааччы, ол иһин кыратыттан окко сылдьар буолбута. Сэттиһи бүтэрэн баран, маннааҕы спортивнай оскуолаҕа табаарыстарын кытта үөрэнэ хаалбыта. Оччолорго Корякин Николай Павлович тренердиирэ. Онус кылааһы бүтэрэн, Уйгуурап Ромалыын, Афанасьев Колялыын Днепропетровскайга физкультурнай институкка киирбиттэрэ. Үөрэхтэрин ситиһиилээхтик бүтэрэн, Данил украина Кривой Рог диэн куорат 5-с нүөмэрдээх оҕо спортивнай оскуолатыгар көҥүл тустууга тренеринэн ананан үлэлии сылдьан, Сэбиэскэй Армия кэккэтигэр ыҥырыллыбыта. Киевскэй байыаннай уокурук Умань диэн куоракка сулууспалаабыта. Армия кэнниттэн төрөөбүт улууһугар төннүбүтэ. Ол сайын Таатта Мотрена Сизых диэн кыыһы кэргэн ылбыта. Мотя музыкальнай училищены бүтэрэн, Үөһээ бүлүү музыкальнай оскуолатыгар фортепиано кылааһыгар учууталлаабыта. 1984 с. данилы Үөһээ Бүлүүгэ республикатааҕы оскуола филиала аһыллыбытыгар, көҥүл тустуу тренерынан ылбыттара. 1987 сылтан оҕо спортивнай оскуолатын дириэктэринэн үлэлээбитэ. Туох баар сатабылын ууран, кыһаллан, үрдүк таһымнаахтык үлэлээбитэ. Манна олорон ааспыт үйэлэригэр игирэ оҕолор курдук олус иллээхтик бииргэ сылдьыбыт быраатыныын Афанасьев Николай Егоровичтыын олус иллээх, доҕордуу этилэр. Кыра сылдьан биирдэ да кыыһырсыбыттарын өйдөөбөппүн. Ол курдук үлэлэригэр да биир киһи курдук үлэлээн, оскуола республикаҕа биллэн барбыта. Спортивнай оскуолаҕа 17 сыл үлэлээбитэ, ДЮСШ материальнай базатын лаппа хаҥаппыт, эрчиллэргэ, күүс хачайдыырга бэртээхэй услуобуйаны тэрийбит киһинэн биллэр. 25 миэстэлээх интернат дьиэтин 2 корпуһун туттарбыта. Улахан автобустаммыттара, оҕолор күрэхтэһиигэ сылаас автобуһунан сылдьар буолбуттара.
2000 сыллаахха улуус дьаһалтатын уурааҕынан Исидор Барахов аатынан 1 нүөмэрдээх оскуола дириэктэринэн үлэлии барбыта. Бииргэ үлэлээбит дьон ахтыыларыттан көрдөххө, оскуола счетугар аҕыйах солкуобайдаах, биинр сүүрэр трактолрдаах, хаар уута курдары ааһар оскуолалаах көрсүбүттэр. Данил манна эмиэ оскуола материальнай базатын тупсарбыта. Компьютернай кабинет саҥардыллыбыт, завучтарын компьютерынан, цветной принтерынан, сканердаах, ксерокстаах тэриллэринэн хааччыйбыт. Оҕолорго анаан икки этээстээх мастарыскыай туттарбыт, онно сыһыары кыһыннары үүнээйи олордорго анаан оранжерея киллэттэрбит. Онтуката үлэлээн нэһилиэнньэҕэ үүнээйи рассадатын атыылыыр буолбута диэн кэпсииллэр. Оскуолатыгар Эһэлээх Маартан 7,5 га иэннээх сири сыһыартаран күрүөлээннэр, кэлин оҕуруот аһын, хортуоппуй, хаппыыста олордор буолтар. Онно “Бараховец” үлэ-сынньалаҥ лааҕырын тэрийэн үлэлэтэн агро-экологическай лааҕырдарга республикаҕа бастаан УАЗ микроавтобуһунан наҕараадаламмыттара. Кыһын оҕолорун босхо аһаппыттара. Ити курдук үлэлии-хамсыы сылдьан, эмискэ ыалдьан 2006 сыл тохсунньу 13 күнүгэр өлбүтэ. Данил үлэлээбит үлэтин сыанатынан РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, норуот үөрэҕириитин туйгун, СӨ физическэй культуратын үтүөлээх үлэһитэ, “Азия оҕолоро” фонда стипендиата буолбута буолар.

Туһаныллыбыт сирдэр. Үөһээ Бүлүү өҥ буоруттан… / СР «Үөһээ Бүлүү» (оройуона) муниц. тэриллии дьаһалтата, Үөһээ Бүлүүтээҕи кыраайы үөрэтэр салаата [хомуйан оҥордулар : О.Д.Федорова, Г.А.Саввинова]. – Дьокуускай, 2012. – С. – 190-215.
Буурталар/хомуйан оҥордо, бэчээккэ бэлэмнээтэ А. Ф Корякина. – Дьокуускай : Компания “Дани-Алмас”, 2017. – 212 с. Стр. 133.

Спортсмен. Мастер спорта СССР по боксу (1982). Род. в с. Ботулу Верхневилюйского р-на ЯАССР. Чемп. ЯАССР (1981,1982,1983). II место во Всесоюз. турнире на призы Героев Социалистич. труда (Якутск, 1981). Призер Всерос. сельских игр (Тара, 1981), первенства Сибири и Д. Востока (Барнаул, 1981), чемпионата Россовета ДСО «Урожай» (Саранск, 1982), чемпионата РСФСР (Якутск, 1982). Чемпион Россовета ДСО «Урожай» (Рассудово, 1983), чемпионата СССР среди сел. спортсменов (Донецк, 1983). Лит. :  Бокс Якутии. Якутск: Сахаполиграфиздат, 2006. С.43.

Боотулуулар. Төрдүс чааһа. / хомуйан оҥордулар : Г. Н. Саввинов, К. Н. Саввинова, М. П. Алексеев-Дапсы. – Ч.4 – Дьокуускай : Сайдам : 2013. – 408 с илл.  Стр. 151

Боксаҕа бастакы маастарбыт

Афанасьев А. Е.ахтыыта

        Василий Егорович Афанасьев Үөһээ Бүлүү оройуонун спортсменнарыттан боксаҕа аана бастакынан Сэбиэскэй сойуус спордун маастарын аатын ылбыта. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ биэс уолтан Вася үһүс оҕо этэ. Кини 1957 с. сэтинньи 19 күнүгэр Боотулуу сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. 1965-1975 сс. Боотулуу орто оскуолатыгар үөрэммитэ. Үөрэҕэр үчүгэй этэ, ордук математика, физика предметтэрин сөбүлүүрэ. Спорт көрүҥнэриттэн волейболу уонна баскетболу ордороро. Онус кылааһы бүтэрээт, Магадааҥҥа тиийэн, пединститут физико-математическай факультетыгар ситиһиилээхтик туттарсан киирбитэ. Икки сыл устата баскетболга уонна волейболга дьарыктаммыта, онтон үһүс курска үөрэнэ сылдьан, күөһүн: “Боксаҕа дьарыктаныахпын баҕарабын, тренердэри кытта кэпсэт эрэ”, – диэбитигэр, Мииринэйтэн сылдьар, боксаҕа норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах маастар, физмат бэһис кууруһугар үөрэнэр табаарыспар Лева Фроловка эппитим. Кини бэйэтин группатын тренердэрин кытта билиһиннэрбитэ. Онтон ыла утумнаахтык боксаҕа дьарыктанан барбыта. Аҕыйах хонон баран, Лева: “Быраатыҥ олох үчүгэй эбит. Хойутаатар да, утумнаахтык дьарыктаннаҕына. Үчүгэй боксер тахсыыһы”. – диэбитэ. Үс ый буолан баран, бастакы разряды толорбута, магадан уобалаһыгар бастаабыта. Сылы кыайбат курдугунан маастарга кандидат нуорматын толорбута уонна үөрэҕин бүтэриэр диэри 54 кг бастакы миэстэни кимиэхэ да биэрбэтэҕэ.

     1980 с. үөрэҕин бүтэрэн. Физика уонна математика учуутала дипломнаах Сахатын сиригэр кэлэн, Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар Төхтүр орто осуолатыгар үлэтин саҕалаабыта. Кэллэҕин сыл күһүнүгэр 54 кг саха сирин бастыҥ боксердарын барыларын нокаутунан кыайталаан кыахтаахтык бастаабыта уонна ол кэнниттэн түөрт сыл устата иннин кимиэхэ да биэрбэтэҕэ. Сэбиэскэй Сойуус, Россия элбэх арааһынай таһымнаах күрэхтэһиилэригэр ситиһиилээхтик кыттыбыта. Ол курдук, Россияҕа 2 миэстэлэнэн, ССРС спордун маастара буолбута, Россия тыатын сирин спортсменнарын ортотугар бастаабыта, ССРС тыатын сирин спортсменнарын ортотугар икки төгүл бастаабыта уонн Ленинградка, Москваҕа, Барнаулга, Кишиневка уо.д.а. куораттарга буолбут Бүтүн Сойуустааҕы күрэхтэһиилэргэ бастаабыта, миэстэлэсптэ.

      Төхтүр орто оскуолатыгар икки сыл үлэлээн баран, Майаҕа спорт оскуолатын ыстаарсай тренерэ, спорт оскуолатын дириэктэрэ буолбута. Онтон 1992 с. Майаҕа саҥа тэриллибит гимназия дириэктэрин солбуйааччы буолан үлэлээн испитэ. Ол үлэтинэн Дьокуускайга командировкаҕа кэлэ сылдьан, 1993 с. алтынньытыгар биһиги кэккэбититтэн хомолтолоохтук өлөн туораабыта.

Талааннаах хирург Алексеев Григорий Никонович

Егор Михайлович Семенов,

аймаҕа, доҕоро

      Алексеев Григорий Никонович 1938 с. муус устар 12 күнүгэр Үөһээ Бүлүү оройуонун Боотулуу нэһилиэгин Көтөрдөөҕөр “Киров” колхоз колхозтаахтара Никон Алексеевич, Анастасия Егоровна Алексеевтар дьиэ кэргэннэригэр төрдүс оҕонон төрөөбүтэ. Убайа Роман сибээскэ түбэһэн телефон катушкатын соспутунан Европа хас да судаарыстыбаларын уҥуордаан Берлиҥҥэ тиийэ сэриигэ сылдьыбыта, дойдутугар эргиллэн кэлэн Марфалыын ыал буолан уон оҕоломмута. Иккис убайа Василий армияҕа сулууспалаан кэлэн иһэн Мирнэйгэ милииссийэҕэ киирэн үлэлээн. Ыал буолан хас да оҕоломмута. Үһүс убайа Николай Никонович дойдутугар Көтөрдөөххө ыал буолан, оҕолонон олохсуйбута. Григорий икки балтылара Шура уонна Нина Мирнэйгэ олохсуйбуттара. Аҕата Ньыыкан, ийэтэ Настаа сааһыраннаран Мирнэйгэ оҕолоругар баран олорон бу дойдуттан барбыттара. Билигин Григорий убайа Ньукулай, балта Нина бааллар. Аҕата Ньыыкан колхоз кыайыылаах-хотуулаах туруу үлэһитэ, стахановеһа этэ. Сайын аайы от охсуутугар эдэр уолаттары ырааҕынан хааллара. Кыһын кадровай булчут буолан түүлээх соноругар сылдьара. Ийэтэ Настаа сытыы, турбут-олорбут, түргэн туттуулаах үлэһит дьахтар этэ, үйэтин тухары колхоз ферматыгар ыанньыксыттаабыта. Гриша Көтөрдөөх начаалынай оскуолатыгар үөрэнэн баран Боотулуу сэттэ кылаастаах оскуолатыгар интернакка олорон үөрэнэ сылдьан сиһин тоноҕоһо ыалдьан Дьокуускай куоракка балыыһаҕа гипсэҕэ сытан үөрэммитэ. Гипсэҕэ хас да сыл сыппыта. Гриша ама буолан үтүөрэн Далыр орто оскуолатыгар кэлэн 1960 с. бүтэрбитэ. Гриша Далыр орто оскуолатыгар тохсус, онус кылаастарга үөрэммит курдук өйдүүбүн, нууччалыы үчүгэйдик суруйарын, кэпсэтэрин учууталлар хайгыыллар этэ. Үөрэҕэр үчүгэйэ. 1969 с. СГУ медицинскэй факультетын ситиһиилээхтик бүтэрбитэ, үс сыл травматология салаатыгар клиническэй ординатураҕа үөрэммитэ. 1971 с. травматология отделениетыгар, 1972-1976 сс. Үөһээ Бүлүү киин балыыһатыгар хирург-бырааһынан үлэлээбитэ. 1976-1988 сс. Чурапчы киин балыыһатын хирургическай отделениетыгар хирург быраас быһыытынан талаана аһыллыбыта, араас уустук эпэрээссийэлэри оҥорон дьон-сэргэ махталын, ытыктабылын ылбыта. Ити сылларга станокка илиитин быстарбыт киһиэхэ тыа сирин услуобуйатыгар илиитин туох баар ньиэрбэлэрин, тымырдарын, былчыҥнарын-иҥиирдэрин холбоон олус уустук эпэрээссийэни оҥорон, ол киһини илиилээн турар. Бу түгэн киин бэчээккэ, киин телевидениеҕэ кытта кэпсэнэн турар. Григорий Никонович аата бүтүн Саха сирин, киэҥ Союз үрдүнэн биллибитэ. Тыа сиригэр хирургическай көмө атаҕар туруутугар улахан кылаатын иһин 1984 с. Саха АССР үтүөлээх бырааһа үрдүк аат иҥэриллибитэ. Салгыы Григорий Никонович кылаабынай бырааһы тэрийэр методическай үлэҕэ солбуйааччынан, 1992 с. Чурапчы оройуонун Доруобуйа харыстабылын управлениетын начаалынньыгынан, киин балыыһа кылаабынай бырааһынан үлэлээбитэ. Уларыта тутуу уустук сылларыгар улахан туруорсуунан “Үтүө дьыала” чэрчитинэн Сылаҥҥа, Мырылаҕа, Хайахсыкка, Кытаанахха, Чыаппараҕа учаастактааҕы балыыһалары, Чакырга, Хадаарга, Төлөйгө, Түөйэҕэ фельдшерскэй пууннары аныгы ирдэбилгэ толору эппиэттиир дьиэлэрин-уоттарын туттаран сүҥкэн кылаатын киллэрбитэ. Бу кэмнэргэ балыыһалар саҥа оборудованиенан, диагностическай аппаратураларынан, санитарнай массыыналарынан, оргтехниканан толору хааччыллыбыттара. Кини быһаччы туруорсуутунан 2004 с. Чурапчыга киин балыыһа таас комплексын маҥнайгы уочарата тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Григорий Никонович оройуон Сэбиэтин депутатынан, киин балыыһа профкомун председателинэн, народнай хонтуруол председателинэн үлэлээбитэ. Общественнай үлэнэн киэҥник дьарыктанара. Өр сыллаах таһаарыылаах үлэтэ элбэх төгүл партия обкомун, Верховнай Сэбиэт, “2000 үтүө дьыала” хамсааһын түмүгүнэн СР правительствотын, улуус баһылыгын, улуус мунньаҕын грамоталарынан бэлиэтэммитэ. “Билии” обществота анал бэлиэтинэн наҕараадаламмыта, элбэх төгүл социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа этэ. 2002 с. “Кытаанах нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина”, 2007 с. “Чурапчы улууһун Бочуоттаах гражданина” үрдүк ааттар иҥэриллибиттэрэ. Саахыматынан, ытыынан дьарыктанара, элбэх төгүл киин балыыһа, улуус чиэһин спорт бу көрүҥнэригэр ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Үөһээ Бүлүүгэ үлэлии сылдьан олоҕун аргыһын көрсөн, Марина Николаевналыын ыал буолбуттара. Кэргэнин дойдутугар Чурапчыга көспүттэрэ. Уоллаах кыыс оҕолоохтор, ыаллар.

      Көтөрдөөх ыччата Алексеев Григорий Никонович киэҥ, улахан баай ис хоһоонноох олоҕу олорон ааста. Григорий Никонович 2010 с. ахсынньы 29 күнүгэр Чурапчыга ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта. Чурапчы улууһун олохтоохторо, табаарыстара, доҕотторо, кэргэнэ Марина Николаевна, оҕолоро, аймахтара Григорий Никоновиһы куруук өйдүү-саныы сылдьыахтара, кини олорон ааспыт олоҕо, үлэҕэ үтүө суобастаах сыһыана, киһи быһыытынан кэрэтэ, үтүө мөссүөнэ үйэлэри нөҥүөлээн ахтылла туруоҕа, уос номоҕор сылдьыаҕа.

13.08.2011 с., Үөһээ Бүлүү с.

Талааннаах хирург. Боотулуулар. Үһүс чааһа / Хомуйан оҥордулар: Г. Н. Саввинов, К. Н. Саввинова, М. П. Алексеев-Дапсы. – Ч.3 – Дьокуускай: Сайдам : 2013. – 388 с., с илл. Стр. 52-53.

Использована книга воспоминаний

«Ыраас дууьалаах быраас, улахан

суоллаах учуонай» – Покровск, 2019 г.

Иван Васильевич Анисимов – доктор медицинских наук, профессор кафедры «Пропедевтика детских болезней». Анисимов Иван Васильевич родился 2 июня 1934 г. в Сургулукском наслеге Верхневилюйского района Якутской АССР вторым ребенком в дружной и уважаемой семье учителя Василия Захаровича и Дарии Федотовны Анисимовых. Маленький Ваня с детства обладал любознательностью, воспитанностью, отзывчивым и добрым нравом. Учился он на хорошо и отлично, был примером для сестер и братьев.

По воспоминаниям односельчан во время войны и в послевоенное время умерло очень много людей, в основном от голода. И как радовались детишки, когда Ваня Анисимов в котелке раздавал соседям зерно для муки. И эта помощь родителей Вани односельчанам не ограничивалась только этим.

В 1952 г. Иван Васильевич, следуя своей мечте и душевному зову помогать людям и своим близким, поступил в Благовещенский государственный медицинский институт, по окончании которого в 1958 г., получил профессию врача-лечебника, поступил на работу в Якутский филиал института туберкулеза АМН СССР. В 1960-1962 гг. учился в клинической ординатуре, в 1962-1965 гг в аспирантуре при Центральном институте туберкулеза МЗ СССР по специальности «Легочная хирургия при туберкулезе». В 1967 г. защитил кандидатскую диссертацию на тему «Восстановление функции легкого после экономной резекции у больных туберкулезом».

В 1968 г. был назначен директором Якутского НИИ туберкулеза МЗ РСФСР и работал на этой должности до 1994 г. С 1994 г. трудовая деятельность связана с Медицинским институтом Якутского государственного университета в должности профессора кафедры педиатрии, затем кафедры пропедевтики детских болезней.

И.В.Анисимов как хирург, владеющий всеми методами хирургического лечения туберкулеза легких, активно оперировал и внедрил в практику методику раздельной обработки сегментов при частичных резекциях легких, методику срединного подмышечного доступа при резекции легких, метод постоянной дозированной аспирации воздуха и жидкости из плевральной полости для полного расправления легкого после резекции, метод внутривенного введения противотуберкулезных препаратов до и после операции. Все эти методы были разработаны при изучении факторов, способствующих восстановлению внешнего дыхания легких после частичных резекций.

На основе изучения эпидемиологии туберкулеза были разработаны организационные формы противотуберкулезной работы в условиях Севера, такие как экспедиционный метод обследования населения с применением современных диагностических средств, организация бактериологической, флюорографической службы, централизованное управление противотуберкулезной работой, преследующее цель оперативного контроля и оказания помощи в активном выявлении больных туберкулезом и эффективном их лечении.

В 1998 г. получил авторское свидетельство по изобретению метода профилактики туберкулеза у инфицированных детей путем воздействия лазерного облучения.

Являлся членом проблемной Всероссийской комиссии по туберкулезу, Ученого совета Минздрава РФ, Международной противотуберкулезной организации ВОЗ, председателем республиканского научного общества фтизиатров.

Избирался депутатом 4-х созывов Якутского городского Совета народных депутатов, председателем постоянной комиссии по здравоохранению и социальному обеспечению городского совета, членом Якутского обкома КПСС.

За период с 1968 г. по 1994 г. под руководством Анисимова И.В. в институте туберкулеза выполнены 33 научные разработки (внедрение их результатов позволило существенно снизить эпидемиологические показатели туберкулеза в республике), подготовлено 3 доктора, 17 кандидатов медицинских наук, издано 9 сборников научных статей.

Анисимов Иван Васильевич отличался такими ценными качествами Человека с большой буквы, как честность, доброжелательность, мудрость, организаторский талант руководителя, огромная склонность к научным исследованиям. В разных рабочих и житейских ситуациях был по настоящему интеллигентным, тактичным, мягким по характеру, несмотря на высокий пост и множество регалий.

За заслуги в развитии фтизиатрической службы в республике, большой личный вклад в научно-исследовательскую деятельность ЯНИИТа Анисимову И.В присвоено почетное звание «Заслуженный врач РСФСР», награжден медалью «За доблестный труд в ознаменование 100-летия В.И.Ленина».

Анисимов Иван Васильевич

   И.В. Анисимов 1934 с. Сургуулук ытыктанар ыалыгар – Василий Захарович уонна Дария Федотовна Анисимовтарга иккис оҕонон төреебутэ. Ол самаан сайын, сайын сатыылаан турар бэс ыйын маҥнайгы күнэ этэ.

   Ваня оҕо эрдэҕиттэн сүрдээх  көрсүө-сэмэй майгылаах, билиигэ-көрүүгэ  тардыһыылаах буола улааппыта. Маҥнайгы кылааска төрөөбүт Сургуулугун оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. Начаалынай оскуоланы бүтэрэн баран, салгыы Боотулуу сэттэ кылаастаах, онтон оройуон киининээҕи оройуон орто оскуоланы ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ.

   Амарах санаалаах, уйан дууһалаах эдэр киһи быраас буолан дьонугар-сэргэтигэр туһалыыр баҕа санаатын толорон, Благовещенскайдааҕы медицинскэй институтка үөрэнэ киирбитэ. Институту 1958с. Бүтэрэн, дойдутугар үрдүк үөрэхтээх быраас буолан эргиллибитэ. Үлэтин Саха сиринээҕи сэллиги эмтиир научнай-чинчийэр институт хирургияҕа отделениятын ординаторынан саҕалаабыта.

   Москватааҕы ординатураҕа, онтон аспирантураҕа үөрэммитэ. Ол кэнниттэн салгыы эмиэ институтугар үлэлээбитэ. Иван Васильевич 1967 с. «Сэллик ыарыылаахтар тыҥаларын үлэтин чөлүгэр түһэрии» диэн тиэмэҕэ диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээн, медицина наукатын кандидата буолбут

   Кэскиллэх эдэр учуонайы кынат үүннэриммит институтугар 1968 с. Дириэктэринэн анаабыттара. 1994 с. Диэри бэриниилээхтик үлэлээбитэ. Кини өр сыллаах, үтүө үтүө түмүктээх үлэтэ сыаналанан, Россия үтүөлээх бырааһын үрдүк аатын ылбыта. Олоҕун тиһэх күнүгэр диэри Саха государственнай университетын медицинскэй институтугар профессор быһыытынан эдэр калрдары бэлэмнээһининэн улахан кылаатын киллэрбитэ.

    Иван Васильевич кэргжнэ Галина Федоровналыыникки уол оҕону төрөтөн, улаатыннаран, үөрэхтээх, үлэһит дьон оҥордулар. Икки сиэни көрөр, бүөбэйдиир дьолун биллилэр.

    Иван Васильевич тыа сиригэр үөскээбит буолан, тыаҕа сылдьарын, бултуурун, балыктыырын олус сөбүлүүрэ. Дойдутугар Сургуулукка тиийэн дьонун-сэргэтин көрсөн, ирэ-хоро сэһэргэһэн, бултаан-алтаан барара. Онтон улахан астыныыны дуоһуйууну ылара. Иллэҥ кэмигэр суруксуттуура.

     Кини айылҕаттан үтүө-мааны, сымнаҕас майгылааҕа. Кимиэхэ даҕаны кыыһырар-тымтар, мөҕүттэр-сэмэлиир диэни билбэтэ. Ол иһин ыарыһахтар да, бииргэ үлэлиир дьоно да олус сөбүлүүллэрэ. Иван Васильевич ис-иһиттэн үрдүк культуралаах, саха интеллигенциятын биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ этэ.

     Дьылҕа хаан ыйааҕа кытаанах, М.В. Анисимов 2006 с. бала5ан ыйын 4 күнүгэр 72 сааһыгар ыарахан ыарыыттан өлөн туораабыта. Иван Васильевич өссө даҕаны уһуннук олорон үгүһү оҥоруоҕа, доруобуйа харыстабылын сайдыытыгар элбэх эдэр каадырдары бэлэмниэҕэ хааллаҕа. Кини сырдык-ыраас мөссүөнэ умнуллуо суоҕа.

  Сургуулук нэһилиэгэ. Дьокуускай: ОАО «Медиа-холдинг «Якутия» 2013,-384с.  кинигэттэн,  Василий Михайлович Никифоров ахтыыта. Стр 284.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэнниттэн Үөһээ Бүлүүгэ биир бастакынан тыа хаһаайыстыбатын идэтигэр үрдүк үөрэхтэммит, оройуон соҕотох орто оскуолатын онус кылааһын маҥнайгы бүтэрээччилэртэн биирдэстэринэн учуонай агроном, тыа хаһаайыстыбатын наукатын кандидата Николай Степанович Федоров буолар. Кини 1931 сыллаахха атырдьах ыйын 25 күнүгэр Боотулуу нэһилиэгэр Кыталыктаах диэн алааска дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Сэттэ кылаастаах оскуоланы Боотулууга бүтэрбитэ, 16 саастааҕар эрэ тыылга хоһуун, хотуулаах үлэтин иһин “аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии 1941-1945 сс. Килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлтнэн наҕараадаламмыта. Оройуоҥҥа орто оскуола аһыллыбытын кэннэ, интернакка үс сыл олорон, онус кылааһы 1950 сыллаахха бүтэрбитэ. Ол сыл омскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын агрономическай факультетыгар үөрэнэ киирбитэ. Институту бүтэрэн баран дьокуускай куоракка хаалан, орто сүһүөх салайар кадрдары бэлэмниир оскуола учууталынан, тыа хаһаайыстыбатын министерствотын кылаабынай агрономунан, научнай-чинчийэр институт научнай үлэһитинэн үлэлээбитэ, республикаҕа хортуоппуй үүннэриитигэр биллэр-көстөр суолун-ииһин хаалларбыта. Саха республикатын үтүөлээх агронома, тыа хаһаайыстыбатын наукатын кандидата. Кини олоҕун , үлэтин туһунан ахтыытын манна аҕалабын. Хомойуох иһин, бу кинигэ суруллар кэмигэр, кини тапталлаах кэргэнэ. Александра Семеновна, ыарахан ыарыыттан олохтон туораата.

П. П. Одорусов

Сиргэ баар бараммат баай

Н. С. Федоров

тыа хаһаайыстыбатын наукатын кандидата,

тыыл уонна үлэ ветерана

Мин дьылҕам киэҥ аартыга 1950 сыллаахха арыллыбыта. Ол сайын 23 буоламмыт Үөһээ Бүлүү орто оскуолатын аан маҥнайгы выпускниктарынан буолбуппут, үрдүк үөрэххэ туттарсар кыахтаммыппыт. Мин Омскай куоракка үрдүк үөрэх путевкатын Т,П. Орлов илиититтэн тутаат, дьэ уһун унньуктаах айаным саҕаламмыта. Маҥнай, Бүлүү өрүһүнэн салбахтаах көлүөһэлээх “Соцреволюция” диэн борохуодунан нэдиэлэ кэриҥэ сыннаран, Дьокуускай куоракка тиийбитим. Онно, пединститут дьиэтигэр киирии экзаменнарбын этэҥҥэ туттаран, аны Өлүөнэ өрүһүнэн, эмиэ көлүөһэнэн эрдинэр борохуотунан биир нэдиэлэ айаннаан, Уус Куукка тиийдибит. Онтон, таһаҕас массыынатын наймылаһан, ол үрдүгэр элбэх буоланлыык курдук симиллэн, дэлби сахсыллан, хойуу быыл быыһынан айаннаан нөҥүө киэһэтигэр Тайшет станцияны булбуппут. Тайшеттан, Ангара өрүһүнэн эмиэ борохуот аалынан айаннаан, Заярскайга тиийбиппит, онтон дьэ поездка олорон, Омскай куоракка атырдьах ыйын ортотугар биирдэ тиийбиппит. Омскай куорат улаханынан, ырааһынан, дьэрэкээн сибэккинэн симэммитинэн, араас олордуу мастарынан күп-күөҕүнэн чэлгийэ олорорунан, биһигини, тыа сириттэн, үрэх баһыттан кэлбиттэри сүрдээҕин сөхтөрбүтэ. Биһиги үөрэнэр институппут 1918 сыллаахха олунньу 24 күнүгэр аһыллыбыт, Сибиир биир саамай кырдьаҕас үрдүк үөрэҕин кыһаларыттан биирдэстэрээтэ. Бэйэтин кэмигэр академия буола сылдьыбыта, 1935 сыллааххакиниэхэ С. М. Киров аата иҥэриллибитэ. 1971 сыллаахха Ленин уордьанынан наҕараадаламмыта. Мин Сибиир биир кырдьаҕас куоратыгар үөрэммит сылларбын сүрдээх күндүтүк саныыбын, эдэр сааһым биир дьоллоох, умнуллубат түгэнинэн ааҕабын.

    Агроном идэтин ис дьиҥин 1954 сыллаахха производствоҕа практикабын бара сылдьаммын үчүгэйдик билбитим-көрбүтүм, идэбинэн астыммытым, ис сүрэхпиттэн сөбүлээбитим. 1955 сыллаахха учуонай-агроном дипломнаах, младшай лейтенант званиелаах дойдубун булбуппар, министиэристибэм ханна да ыыппакка, Дьокуускай куоракка хаалларан, колхознай оскуола учууталынан анаан кэбиспитэ. Кэлин, бу үлэлээбит уонна партийнай оскуоланы сабыталаан. Совпартшкола диэн ааттаан биир үөрэх кыһатын аспыттара. Миигин, 1957 сыллаахха, Москваҕа Тимирязевскай академияҕа биир сыллаах агропедфакультекка үөрэххэ ыыппыттара. Ол эрэн, бу оскуолаҕа үлэлиир сылларым кэрэ-бэлиэ түгэннэрдээҕэ: олоҕум доҕорун – кэргэммин Шураны мантан булбутум, аня диэн маҥнайгы кыыс оҕобут манна төрөөбүтэ.

    Москваҕа биир сыл үөрэнэн кэлэн баран, тыа хаһаайыстыбатын техникумугар завуһунан үлэлээбитим. Ол сылдьан, тыҥабынан ыалдьаммын үлэбиттэн уурайан, “Якутторг” куорат таһыгар оҕуруотунан дьарыктанар хаһаайыстыбатыгар агрономнаабытым. Ити үлэлии сырыттахпына, оччотооҕу тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Я. А. Семенов ыҥыран ылан, министерство кылаабынай агрономунан анаабыта. Онтон, 1969 сылтан, дьылҕабын тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун кытары сибээстээбитим, үйэ чиэппэрэ хортуоппуйу үүннэрии технологиятыгар үлэлэһэн баран пенсияҕа тахсыбытым.

     Үлэм сүнньүнэн “режим орошения картофеля в Центральной Якутии” диэн темаҕа диссертация суруйан, Москва куоракка 1976 сыллаахха, хортуоппуй хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтугар (НИИКХ) ситиһиилээхтик көмүскээбитим. Сүрүн теоретическай үлэлэрим хортуоппуйга уу кутуутун нуорматын уонна кэмин быһаарыыга, хортуоппуйу олордуу сөптөөх болдьохторун булууга, уоҕурдууну киллэрии нуормаларын олохтооһуҥҥа, хортуоппуйу олордуу араас севообороттарын үөрэтиигэ анаммыттара.

    Пенсияҕа тахсан да баран хортуоппуйу олордууга үлэбин тохтоппотоҕум. Е. П. Пестряковтуун “Ситим” диэн НПС-ы (научнай-производственнай системаны) тэрийэн, үс сыл кэриҥэ голландскай технологияны олоххо киллэриигэ үлэлээбиппит. Онно аҕалтарбыт техникабыт, Саха сирин кытаанах почватын түү курдук таҥастыыр буолан, хортуоппуйу комбайнынан хайа баҕарар хомуйуохха, ол аата хортуоппуй үүнүүтүн олордуутуттан хомууругар тиийэ толору механизациялыахха сөбүн дакаастаабыппыт. Ол эрэн, сопхуостар ыһылланнар маннык көдьүүстээх, улахан кэскиллээх технология киэҥник тарҕаммакка хаалбыта.

   Институкка үлэлиир кэммэр барыта 40-тан тахса научнай үлэни уонна республика бэчээтигэр 200-тан тахса араас сүбэлэрдээх-амалардаах ыстатыйалары, бэлиэтээһиннэри бэчээттэппитим, ол иһигэр сэттэ кинигэни уонна брошюлары. Республика хортуоппуйу үүннэрээччилэрэ сүнньүнэн биһиги Л. А. Голисаевтыын 1978, 1983, 1989 сылларга суруйан таһаартарбыт сүбэлэрбитигэр олоҕуран үлэлииллэрэ. Итини таһынан телевизорынан, радионан, араас таһымнаах конференцияларга, семинардарга, куурустарга этиилэрбин, лекцияларбын ааҕан да сиппэппин.

   Сахалыы тылынан хортуоппуйу, оҕуруот аһын үүннэриигэ аналлаах хас да кинигэни суруйбутум, олор истэригэр “Оҕуруот аһын олордууга сүбэ” (1973), “Саха сиригэр хортуоппуй агротехниката” (1977), М. А. Чертовалыын “Оҕуруоччуттарга сүбэлэр” (1981), “Хортуоппуйу үүннэрээччилэр ситиһиилэрэ” (1983), “Хортуоппуйу үүннэрээччи ыйынньыга” (1986), “Тиэргэммит быйаҥа” (2002), олору тыа дьоно туһаналларын истэн үөрэбин, туох эмэ туһаны аҕалбыппыттан дуоһуйабын. Нууччалыы да тыллаахтарга ити боппуруостарга хас да брошюра таһаартаран турабын.

    Биһиги научнай-чиничийиилэрбит төһө олохтоохторо аан бастаан  Покровскайдааҕы ОПХ бааһыналарыгар дакаастаналлара. 1986-1990 сылларга манна хортуоппуй үүнүүтэ гектартан 169 центнергэ тиэрдиллибитэ., ит кэмҥэ республика орто көрдөрүүтэ 91 центнергэ тэҥнэһэрэ. Ол саҕана республика хаһаайыстыбаларыгар 117 толору механизациялаах хортуоппуйу үүннэрэ звенолар үлэлииллэрэ. Кинилэр салайааччылара сыл аайы Дьокуускайга кэлэн, семинардаргша кыттыылара, куурустарга үөрэниилэрэ үтүө түмүктэрдээҕэ. Ону таһынан наука үлэһиттэрэ миэстэтигэр тиийэн эмиэ көмөлөһөллөрө, биир бэйэм Өлүөхүмэ, Нам, Уус-Маайа сопхуостарыгар ххастыыта да сылдьыбытым, үлэм көдьүүһэ да тута көстөрө диэм этэ.

   Куоракка олорбутум 50 сылын устатыгар куораты көҕөрдүүгэ бэйэбин балайда үлэлэстим дэнэбин. Ленин аатынан проспекка Саха сирин Академиятын, Гуманитарнаай институт тиэргэннэрин, полисадниктарын көҕөрдүүгэ үгүс сырабын уурбутум.

   Бэйэм санаабар өр сыллаах эҥкилэ суох үлэм сөпкө сыаналаммыта дии саныыбын. Өссө 1947 сыллаахха аан бастаан үрдүк наҕараадаҕа тиксибитим: “Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии 1941-1945 сс. Килбиэннээх үлэтин иһин” диэн мэтээлинэн наҕараадаламмытым. 1981 сыллаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бочуотунай грамотатынан бэлиэтэммитим, 1993 сыллаахха миэхэ Саха Республикатын үтүөлээх агрономун бочуоттаах аата иҥэриллибитэ, ТХНЧИ Бочуотун Кинигэтигэр үйэ-саас тухары киллэриллибитим, тыы, үлэ бэтэрээнэ буоламмынэлбэх үбүлүөйнэй мэтээллэрдээхпин.

    Биирдэ бэриллибит олохпун да куһаҕана суох олордум диэн өйдөбүллээхпин. Кэргэммин кытары 50 сыл устата эйэ дэмнээхтик, өйдөһөн-өйөһөнбаччааҥҥа диэри олорон кэллибит. Икки кыыспыт үрдүк үөрэхтэнэн, саха уолаттарыгар кэргэн тахсаннар, бэйэлэрэ бэлиэр эбээлэр буоллулар. Биэс сиэннээхпиттэн хайыы үйэ үстэрэ үрдүк үөрэҕи бүтэрдилэр, икки уол билигин да Москваҕа үөрэнэ сылдьаллар, үс сүүрэ сылдьар хос сиэннэрдээхпит.

Одорусов П, П. “Тыа сирин идэлээх үлэһиттэрэ”

кинигэттэн ылылынна

    Оройуон тыатын хаһаайыстыбатын идэлээх үлэһиттэрин, производство тэрийээччилэрин аҕа көлүөнэ дьоһун дьонноруттан биир ураты миэстэни Семен Герасимович Поскачин ылар. Кини 1929 сыллаахха 1 Боотулуу нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Эдэр сааһыттан холкуос үлэтигэр эриллэн, 1950 сылтан үүт-табаарынай ферматын биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Салайар үлэҕэ дьоҕурдаах, дьону-сэргэни кытары олус тапсар хомсомуол уолу Дьокуускайга колхознай оскуолаҕа ыытан үөрэттэрбиттэрэ. Үөрэҕин бүтэрэн, младшай зоотехник идэлээх эдэр киһини “Правда” холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан талбыттара, кэлин И. Д. Анисимов  кэнниттэн сирэй бэрэссэдээтэлинэн үлэлээн сылдьыбыта.

    Семен Герасимович сопхуостар тэриллибиттэрин кэнниттэн, 1968 сылтан, “Үөһээ Бүлүү” сопхуоска отделение управляющайынан, биир кэмҥэ сопхуос кылаабынай зоотехнигынан үлэлээн сылдьыбыттаах. Уруккуттан колхоз сүөһүтүн иитиитигэр элбэхтик эриллибит буолан, тэрээһин үлэтин чахчы кыайа тутара, ол эрэн үгүс элбэх кумааҕытын, суругун үлэтин, ииспэрэй-тааспарай отчуотун ыарырҕатара, онон сотору кэминэн, төттөрү отделение управляющайынан тылламмыта.

    Мин Семен Герасимовиһы аан маҥнай 1969 сыллаахха көрбүтүм. Ол саҕана Сургуулукка ойуур баһаарын умуруорууга сылдьарбыт, кини сопхуос салалтатын аатыттан кэлэн, туохха наадыйарбытын, ордук ыһык аһылыгынан, балаакканан, туттар сэбинэн, таҥаһынан-сабынан хааччыллыыбытын билсэн-көрсөн барбыта. Онно, наһаа кубаҕай, ыарыһах көрүҥнээх, нэһиилэ кыыкынаан тыынар, аҕыйах саҥалаах, сахаҕа улахан уҥуоъхтаах киһи курдук көрбүтүм. Бииргэ сылдьар табаарыстарым, олохтоох сопхуос үлэһиттэрэ кинини бас-көс тутта, тылын-өһүн истэ үөрэммиттэрэ, улаханнык убаастыыллара, ытыктыыллара көстөрө. Кинилэр миэхэ, кини ити тас көрүҥүн көрүмэ, иһэ истээх, чахчы үчүгэй кыахтаах салайааччы, дьон киһитэ диэбиттэрэ, Семен Герасимовиһы Киров аатынан, “Правда” колхозтар сүһүөхтэригэр турууларыгар, экономикалара бөҕөргөөһүнүгэр, ордук сүөһү иитиитин үлэтин тупсарыыга үгүс үтүөлээҕин-өҥөлөөҕүн аахпыттара, ол саҕана лаппа сааһыран эрэр, холкуоһунай тутул биллэр-көстөр суоллаах тэрийээччилэрин С. П. Илларионовы, И,Д, Анисимовы, М. Е Прокопьеваны кытта биир тэҥ кэрдиискэ туруораллар этэ.

    Семен Герасимович, 1975 сыллаахха диэри “Дүллүкү” сопхуоска отделениеҕа управляющайдаан баран, доруобуйатын туругунан, тыа хаһаайыстыбатын производствотыттан тэйбитэ. Олоҕун бүтэһик сылларыгар Дүллүкү сельпотугар көһөн, кадр отделын салайбыта, 1981 сыллаахха, эдэрчи сааһыгар ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыта.

    Кини оройуон социальнай-экономическай сайдыытыгар киллэрбит кылаата үрдүктүк сыаналаммыта, Семен Герасимовичка Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин үрдүк аата иҥэриллибитэ, ССРС мэтээллэринэн, Саха АССР Үрдүкү СЭбэиэтин Президиумун Бочуотунай Грамотатынан наҕараадаламмыта.

    Кини кэргэнэ Герой ийэ Мария Алексеевналыын уон оҕону төрөтөн, эбии икки тулаайах оҕону иитэн-харайан, олох киэҥ аартыгар таһаарбыттара. Марич Алексеевна Лаппарова Дүллүкү нэһилиэгин олохтоохторун биир  киэн туттар салайааччылара этэ, өр сылларга партийнай тэрилтэ сэкиритээринэн үлэлээбитэ, оройуон общественнай олоҕун биир хамсатааччынан биллэрэ. Кинилэр оҕолоруттан мин арыый чугастык Алексей Семеновиһы билэр этим. Кини аҕатын туйаҕын хатаран, тэрийэр үлэҕэ лаппа сыстыах курдук буолан испитэ, “Үөдүгэй” сопхуос дириэктэринэн тиийэ үлэлээн ылбыта, билигин даҕаны хаһаайыстыбаннай үлэҕэ сылдьар дииллэр. Оттон биир биллэр-көстөр уолун, Владимир Семеновиһы, оройуон олохтоохторуттан билбэт киһи суоҕа буолуо, кини бүгүҥҥү күннээҕи үлэтэ-хамнаһа сиэркилэҕэ курдук көстө-биллэ турар.

Боотулуулар.  Иккис чааһа. / Хомуйан оҥордулар Стр. 305-311

Одорусов, Петр Поликарпович. Тыа сирин идэлээх үлэһиттэрэ : (Үөһээ Бүлүү) / П. П. Одорусов ; киирии тыл авт. М. Донской; Саха Респ. “Үөһээ Бүлүү улууһа (оройуона)” муниципальнай тэриллии дьаһалтата, Үөһээ Бүлүүтээҕи киин б-ка кыраайы үөрэтэр отд. – Дьокуускай : Сайдам, 2007. – 400 с. Стр. 165

Алексеева А. П. “Үтүө аата умнуллубат”

 кинигэтиттэн ылылынна

Төрөөбүт сирэ, күнэ-дьыла: 1929 сыл, бэс ыйа Саха АССР Үөһээ Бүлүү оройуонун 1 Боотулуу нэһилиэгин Көтөрдөөхтөөҕү учаастага

Үөрэммит оскуолата, үөрэх тэрилтэлэрэ: Көтөрдөөх начаалынай, Боотулуу сэттэ кылаастаах оскуолата. Республикатааҕы культурнай-сырдатар оскуола кэтэхтэн отделениета. Саха государственнай университетын историческай факультета.

Үлэтэ-хамнаһа: Иккис Хоро ааҕар балаҕанын сэбиэдиссэйэ

Боотулуу сельпотун председателин солбуйааччы.

Боотулуу нэһилиэгин сельскэй кулуубун сэбиэдиссэйэ.

Дүллүкү аҕыс кылаастаах оскуолатын историяҕа учуутала.

Республикатааҕы 1 нүөмэрдээх анал оскуола дириэктэрэ.

Партия Үөһээ Бүлүүтээҕи райкомун пропогандаҕа уонна агитацияҕа отделын сэбиэдиссэйэ. 1966-1973 сс.

Үөһээ Бүлүү оройуоннааҕы Сэбиэтин исполкомун председателин солбуйааччы. 1973-1980 сс.

Народнай хонтуруол Үөһээ Бүлүү оройуоннааҕы комитетын председателэ. 1980-1990 сс.

Быыбардаммыт үлэтэ: Үөһээ Бүлүү оройуоннааҕы Сэбиэтигэр Туобуйа нэһилиэгиттэн депутат.

Үөһээ Бүлүү оройуоннааҕы Сэбиэтин Көтөрдөөх учаастагыттан депутат.

Партия Үөһээ Бүлүүтээҕи райкомун чилиэнэ.

Партия Үөһээ Бүлүүтээҕи райкомун бюротун чилиэнэ.

Наҕараадалара: Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ.

Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Ыйааҕа. 1986 сыл балаҕан ыйын 26 күнэ.

Оройуон экономикатын, культуратын сайыннарыыга улахан кылаатын иһин оройуон Бочуотун Кинигэтигэр киллэриллиннэ. 1989 с. ахсынньы 14 күнэ.

“Үлэҕэ килбиэнин иһин. В. И. Ленин төрөөбүтэ 100 сылыгар” медаль.1970 с.

“Физкультураны уонна спорду сайыннарыыга үтүөлэрин иһин” Бочуотунай знак. Саха АССР Физкультураҕа уонна Спорка комитета. 1980 сыл.

Бочуотунай грамоталар: РСФСР “Знание” обществота, ССКП райкома, райсовет исполкома, Народнай хонтуруол республикатааҕы комитета, республика фестивалын тэрийэр комитет, комсомол райкома о.д.а.

Республиканскай суолталаах персональнай пенсионер.

1957 сылтан ССКП чилиэнэ.

Дьиэ кэргэнэ:

Кэргэнэ: Анна Прокопьевна, журналист, Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитэ, Үөһээ Бүлүү улууһун Бочуоттааах гражданина.

Ыччаттара: Василий – радиотехник, кэргэнэ үрдүк категориялаах учуутал, оҕолоро Аня, Сергей, Денис, Настя, сиэннэрэ Дамир.

Семен – ойуур маастара, кэргэнэ Татьяна тутуу технигэ, оҕолоро Евгения.

Сардаана – үрдүк үөрэхтээх библиотекарь-библиограф, кэргэнэ Владимир ГАИ ветерана, оҕолоро Данил, Дмитрий.

Партийнай, сэбиэскэй үлэ бэтэрээнэ, баартыйа оройуоннааҕы комитетын 2-с сэкиритээрэ, республика телевидениенэн, араадьыйанан биэриигэ госкомитетын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РФ үөрэҕириитин туйгуна

Үөрэммит, үүммүт дойдум Үөһээ Бүлүү

В. С. Долгунов тыыл, үлэ бэтэрээнэ,

СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ,

РФ үөрэҕириитин туйгуна

(Сургуулук нэһилиэгэ кинигэттэн ылылынна)

Мин 1932 сыл балаҕан ыйын 14 күнүгэр Бүлүү Үгүлээтигэр төрөөбүтүм. Аҕам, Сергей Григорьевич Тарасов, Үгүлээт нэһилиээгин олохтооҕо этэ. Ийэм Мария ГерасимовнаТарасова – 3 Күүлэт нэһилиэгин олохтооҕо Григорий Богачанов кыыһа. Төрөппүттэрим миигиттэн ураты 5 оҕону төрөппүттэрэ, олортон 4 оҕо букатын кыраларыгар, мин кэннибиттэн төрөөбүт быраатым 5 саастааҕар өлбүттэрэ.

   Мин 7 саастаахпар, 1939 сыллаахха буоллаҕа буолуо. Үөһээ Бүлүү оройуонун Ыйылас нэһилиэгэр көһөн кэлэн, Айах Күөлэ диэн сиргэ олохсубуппут. Ити сыл күһүнүгэр аҕам муҥхалаан кэлэн баран тымныйан 6 хонугунан өлбүтэ.

   Ийэм 1940 с. Афанасий Долгуновка эргэ тахсан, Кубалаахха көһөн кэлбиппит. 1941-1942 сс. Үөрэх дбылыгар мин Ыйылас начаалынай оскуолатын маҥнайгы кылааһыгар үөрэнэ киирбитим. Оскуолабыт Кубалаахтан 5 биэрэстэлээх сиргэ сытар Арыылаахха баара. Инньэ гынан, күн аайы биирдии көс курдук сири хааман, үөрэхпитин саҕалаабыппыт. Ити сыл күһүнүгэр Арыылаахха көһөн кэлбиппит. Буор муосталаах туруорбах дьиэҕэ олорбуппут. Ити кыһын ийэм сөбүлэҥин ылан, араспаанньабын долгунов диэн уларыппыттара. Ол кэмҥэ аҕабыт ыйылас сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ этэ. А. Долгунов 1942 с. сайыныгар Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллар дьону арыаллаан, оройуон киинигэр Үөһээ Бүлүүгэ барсыбыта. Аҕыйах хонугунан төннүөхтээх этэ. Ол эрээри, кинини төннөрбөккө, сэриигэ илдьэ барбыттара. Ол сыл сэрии хонуутугар өлбүтүтн туһунан сурук туппуппут.

    Үөрэҕэ суох ийэбинээн иккиэйэҕин хаалбыппыт. Сэрии ыар сылларыгар хоргуйан өлбөт туһуттан ”Уһук кыраай” холкуоска ийэбин кытта үлэлииргэ күһэллибитим. Сайын аайы от үлэтигэр сылдьарым, оҕус сиэтиитэ, о.д.а. үлэлэри толорорум. 1942 с. саҕалаан бултуур буолбутум. 20 калибрдаах төбөтө быһыллыбыт саалаах этим.

   1943 с. күһүнүттэн ийэбин маҕаһыыҥҥа атыылааччынан анаабыттара. Биир да күн оскуолаҕа үөрэммэтэх үөрэҕэ суох ийэбэр ыарахан үлэ этэ. Ол эрээри ийэм, дириҥ өйдөөх дьахтар, сэрии бүтүөр диэри эҥкилэ суох үлэлээбитэ.

   1945 с. Ыйылас начаалынай оскуолатын үчүгэйдик үөрэнэн бүтэрбитим. Ити сайын Сургуулукка көһөн кэлбиппит. Күһүн 5-с кылааска Боотулуу сэттэ кылаастаах оскуолатыгар киирбэтэҕим. Кыаммат, үп-харчы суох буолан, ийэм үөрэххэ ыытар кыаҕа суох этэ. Инньэ гынан, күһүн сыралтаҕа көһөн, Ыстапаан Архиповтааҕы кытта дьукаах олорбуппут. Ыстапаан үөрэҕэ да суох буоллар, мындыр-сылык өйдөөх кырдьаҕас этэ, нэһилиэккэ бэтэринээр үлэтин толороро. Кини Афроня диэн миигин кытта саастыы уол оҕолоох этэ. Афоняны кытта биһиги доҕордоһон, бииргэ бултуур буолбуппут. Саас, күһүн кустуурбут. 1946 с. сааһыгар олорор күөлбүтүттэн икки биэрэстэлээх сытар Быыраҕа куйуурдуурбут. Куйуурдуур тээбириммитин саласкаҕа соһон тиийэрбит. 13 саастаах уолаттарга балтараа миэтэрэлээх мууһу алларан балыктааһын ыарахан үлэ буолара. Ол эрээри биһиги онтон толлубат этибит. Бииргэ олорбут, бултаабыт-алтаабыт табаарыһым Афанасий Степанович Архипов үйэтин тухары сибээс эйгэтигэр үлэлээн, СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС сибээһин маастара буолбута.

   1946 с. сайыныар ийэм Тимофей Данилович Боескоров диэн Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕар кэргэн тахсыбыта. Тимофей Данилович киһи быһыытынан сүрдээх сымнаҕас, сахалыы эттэххэ, киэҥ көҕүстээх, наһаа үлэһит, булчут этэ. Кини урукку кэргэниттэн Полина уонна Ыстапаан диэн икки оҕолооҕо: Полина миигин кытта саастыы, Ыстапаан биир сыл балыс этэ. Ийэм оҕону олус таптыыра. Инньэ гынан Полиналаах Ыстапааҥҥа бэйэтин төрөппүт оҕолорун курдук сыһыаннаһан, тэҥҥэ тутан ииппитэ.

    Минр ити сыл күһүнүгэр 1 Боотулуу сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим. Үс сыл үөрэнэн, 1948-1949 сс. Үөрэх дбылыгар сэттис кылааһы үчүгэйдик бүтэрбитим. Ол сайын Дьокуускайга медучилищеҕа үөрэххэ барабын диэн ийэбэр эппиппэр ийэм: “Наһаа ыраах барыма, чугастыы Бүлүү педучилищетыгар үөрэн”, – диэн сүбэлээбитигэр сөбүлэһэн, Бүлүүгэ барбытым. Онно тиийэн училище директора М. И. Эверстовы көрсүбүтүм. Михаил Ивановичка киирбиппэр сайыбылыанньа суруйтарбыта. Сайыбылыанньабын ааҕан баран: “Үчүгэйдик үөрэммит эбиккин, сөпкө суруйбуккун, – диэн хайҕаабыта уонна, – Кытаат, үчүгэйдик үөрэн” – диэн алҕаабыта. Дьэ, итинник үөрэхпин саҕалаабытым. Иккис куурустан туйгуннук үөоэнэн, Серго Орджоникидзе аатынан анал истипэндийэни ылар чиэскэ тиксибитим. Ол истипиэндийэ 40 солк харчылаах этэ. Сэрии кэннинээҕи ыарахан сылларга ити элбэх харчы этэ. 1953 с. Бүлүүтээҕи педучилищены туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитим. Ол саҕана итиннник диплому ылбыт эдэр киһи эксээмэнэ суох үрдүк үөрэххэ киирэр бырааптаах этэ. Ол иһин сайын Дьокуускайдааҕы пединститут ректора Авксентий Егорович Мординовка суруйан, экзамена суох физико-математическай факультекка үөрэххэ киириэхпин сөп дуо диэн ыйыппытым. Онно, “экзамена суох ылыахпыт, үөрэх балаҕан ыйын 1 күнүттэн саҕаланар” диэн сурук туппутум. Ол сыл Бүлүү өрүһүгэр уу чычааран, борохуоттар сылдьыбат буолбуттара, харчыта суох буолан сөмөлүөтүнэн көтөр кыаҕа суох этим. Баҕар, Бүлүү куоратыгар борохуот кэлиэ диэн ыйтан ордук күүппүтүм да кэлбэтэҕэ. Инньэ гынан дойдубар төннөргө күһэллибитим. Өктөөп бырааһынньыгын кэннигэр А. Е. Мординовтан тэлэгирээмэ туппутум. Кини онно “үөрэххэр хаһан кэлэҕин, общежитиеҕа миэстэ тутан олоробут” диэн суруйбут этэ. Онуоха мин махтанан баран, кыайан барар кыаҕым суох диэн хардарбытым. Үөрэх дьыла саҕаламмыта ырааппыт буолан, учуутал миэстэтэ суох этэ. Онон саппаас учууталынан Тойоку сэттэ кыластаах оскуолатыгар анаммытым. Икки ый курдук үлэлээбитим кэннэ, олохтоох учуутал миэстэтигэр тахсыбыт буолан, Дүллүкү сэттэ кылаастаах, онтон Маҥаас оскуолатыгар ананан үлэлээбитим. 1954-1955  сс. үөрэх дьылыгар Оҥхой наччалынай оскуолатыгар учууталынан ананан үлэлээбитим.  Онтон нөҥүө сыл дойдубар, Сургуулукка, начаалынай оскуола сэбиэдиссэйинэн ананан тиийбитим. Ити сыл күһүнүгэр холкуос маҥнайгы сүһүөх комсомольскай тэрилтэтин сэкиритээринэн талбыттара. Холкуос ыччаттара мустаммыт элбэх дьаһаллары ыытар буолбуппут, сынньалаҥ киэһэлэрин, араас кэнсиэртэри ыытарбыт. Агитбиригээдэлэри тэрийэн , колхоз ыраах сытар фермаларыгар, дьон олоро сирдэригэр тиийэн араас тиэмэлэргэ бэсиэдэлэри ааҕар, кэнсиэр көрдөрөр этибит. 1956 с. сааһыгар оройуоҥҥа бастакынан от үлэтигэр ыччат-комсомольскай звенолары тэрийиэххэ диэн комсомольскай мунньахпытыгар быһаарбыппыт. Ити сайын хас да звено тэриллэн, үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ уонна ол үлэ түмүгүнэн биһиги маҥнайгы сүһүөх комсомольскай тэрилтэбит комсомол Киин комитетын Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыппыт. Саас ыам ыйыгар биһиэхэ Үөһээ Бүлүүтээҕи комсомол оройуоннааҕы комитетыттан Анатолий СЕдалищев командировкаҕа кэлбитэ уонна комсомольскай тэрилтэбит үлэтин хайҕаабыта. Миигин комсомол оройуоннааҕы комитетыгар үлэҕэ ыҥырбыта. 1956 с. от ыйын 1 күнүттэн Үөһээ Бүлүүтээҕи комсомол оройуоннааҕы комитетын оскуола отделын сэбиэдиссэйинэн ананан үлэбин саҕалаабытым. 1957 с. сэтинньи 2 күнүгэр оройуоннааҕы комсомольскай тэрилтэ улахан быластаах, республикаҕа үчүгэйдик үлэлиир комсомольскай тэрилтэлэртэн биирдэстэрэ этэ. Ити тэрилтэ бастакы сэкиритээринэн кэлин улахан партийнай үлэһит буолбут, партия уобаластааҕы комитетын бастакы сэкиритээригэр, партия Киин комитетын чилиэнигэр тиийэ үүммүт Ю. Н. Прокопьев үлэлээбитэ.

   Манна биир сыл үлэлээбитим кэннэ, Далырга кииннээх бөдөҥсүйбүт колхоз комсомольскай тэрилтэтин босхоломмут сэкиритээринэн талыллыбытым. Бу сыл сэтинньи ыйыгар Дьокуускай куораттан комсомол уобаластааҕы комитетыгар үлэлииргэ ыҥырыы сурук туппутум уонна ахсынньы бастакы күнүттэн тыа сиринээҕи комсомольскай тэрилтэлэри кытта үлэлиир отдел сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбитим. Балтараа сылтан ордук кэмҥэ үлэлээбитим кэннэ, 1963 с. от ыйын 25 күнүгэр Хабаровскайдааҕы Үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэххэ барарбынан, үлэбиттэн уурайбытым. Балаҕан ыйыттан Үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэхпит саҕаламмыта. 1964 сыл сааһыгар ийэм улаханнык ыалдьыбытын туһунан сурук туппутум. Ийэм эрэйдээх уһаабатаҕа, от ыйын 14 күнүгэр быстыбыта. Ийэм мин үөрэнэрбин өйүүрэ, онон үрдүк үөрэхтэнэн, кэлин улахан үлэһит киһи буоларбар ийэм көмөтө быһаарар күүс буолбута.

    1967 с. Хабаровскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуоланы кыһыл дипломунан бүтэрбитим. Атырдьах ыйыттан партия уобаластааҕы комитетыгар тэрийэр партийнай отдел инструкторынан ананан үлэбин саҕалаабытым. Ити сыл ахсынньы 26 күнүгэр Үөһээ Бүлүүтээҕи партия оройуоннааҕы комитетын иккис сэкиритээринэн талыллыбытым.

   1974 с. ыам ыйын 30 күнүгэр партия уобаластааҕы комитетын бюрота миигин телевидение уонна араадьыйа госкомитетын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччынан анаабыта. 1975и с. кулун тутар ыйыгар Дьокуускай куорат сэбиэтин депутаттарын быыбарыгар депутатынан талыллан, 15 сыл устата үлэлээбитим. 1979 с. ахсынньы ыйыгар миигин оччотооҕу партия куораттааҕы комитетын бастакы сэкиритээрэ Ю. Н. Прокопьев ыҥыран: “Куорат Сэбиэтин депутатынан үчүгэйдик үлэлиигин, онон куорат ситэриилээх комитетын бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан кэлэн үлэлээ”, – диэбитин сөбүлэспитим.

   1983 с. ыам ыйын саҥатыгар куоракка икки оройуону тэрийэр үлэ саҕаламмыта. От ыйын 14 күнүгэр Октябрьскай оройуон Сэбиэтин бастакы тэрийэр сессиятыгар миигин ити оройуон ситэриилээх комитетын бэрэссэдээтэлинэн биир санаанан талбыттара. Республикаҕа биир бөдөҥ оройуонунан ааҕыллара, 120-тэн тахса тыһыынча киһилээх бөдөҥ промышленнай оройуон этэ.

   Мин 1989 с. тохсунньу 1 күнүттэн Саха АССР миниистирдэрин Сэбиэтигэр социальнай-культурнай тэрилтэлэргэ отдел сэбиэдиссэйинэн анаммытым. Нөҥүө сылыгар ситэриилээх уорганнары кытта үлэлиир кадры кытта уонна сэбиэскэй үлэҕэ отдел сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлээбитим. 1992 с. тохсунньу 31 күнүгэр үлэлиир тэрилтэбит суох буолбутунан үлэбиттэн уурайбытым уонна ити сыл олунньу ыйыттан СР Үрдүкү Сэбиэтин секретариатын сурукка уона дьону приемнааһыҥҥа секторын сэбиэдиссэйинэн анаммытым. 1994 с. тохсунньу ый 22 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт боломуочуйалара суох буолбуттарынан, үлбиттэн уурайбытым. Ити сыл бэс ыйын 11 күнүгэр СР Норуоттарын дьыалаларынан дьарыктанар министиэристибэ дьыалаларын дьаһайааччынан анаммытым уонна ити дуоһунаска 1996 с. тохсунньу 22 күнүгэр диэри үлэлээн баран уурайбытым. Ити күнтэн ыла Ил Түмэн тэрийэр отделын кылаабынай специалиһынан, тэрийэр уонна депутаттары кытары үлэҕэ управление начаалынньыгын солбуйааччынан ананан үлэлээбитим. 2003 с. муус устар 30 күнүгэр государственнай сулууспаҕа сааһым туолбутунан үлэбиттэн уурайбытым уонна ыам ыйыттан “Саханефтегазсбыт” ААУо генеральнай дириэктэрин общественноһы кытта үлэтигэр көмөлөһөөччүнэн анаммытым. Аҕыйах ый үлэлээт, атырдьах ыйын 13 күнүгэр улаханнык ыалдьыбытым уонна 2004 сылтан уурайан биэнсийэҕэ тахсыбытым.

Филиппов лазарь Степанович родился 20 февраля 1939 года в Сургулукском наслеге Верхневилюйского района Якутской АССР. После окончания в 1958 году Верхневилюйской средней школы им. И. Н . Бараховаработал заведующим сельским клубом в центральном участке колхоза “Правда”. В 1960 году поступил в Московский инженерно-строительный институтимени В. В. Куйбышева. По просьбе Совета Министров Якутской АССР Московский городской совет трудящихсяразрешил Л. С. Филиппову пройти преддипломную практику в Московском образцовом газовом хозяйстве и ознакомиться со всеми его структурами. Лазарь Филиппов в 1965 году, с отличием окончив Московский ИСИ им. Куйбышева, становится первым инженером газификации населенных пунктов из числа якутов. По приезду в Якутию его назаначили директором строящегося газового хозяйства города Якутска. Л. С. Филиппов первым делом собрал команду из инженеров: Гурьянова Геннадия Павловича из г. Саратова, Иванова Валерия Иосифовича из Верхневилюйского района и Лукина Александра Тимофеевича из г. Якутска, которые создали первое газовое хозяйство в условиях Крайнего Севера и вечномерзлых грунтов.

В 1969 году тридцатилетний Лазарь Степанович был назначен главным инженером – заместителем министра жилищно-коммунального хозяйства Якутской АССР. Он активно включился в процесс формирования инженерного обеспечения Якутска: в строительстве канализационного коллектора, водопроводных сетей, водозаборных сооружений уникальной конструкции.

Он энергично взялся за создание производственно-эксплуатационных баз районных и городских комбинатов коммунального хозяйства и благоустройства.

В 1973 году, отлично окончив Высшую партийную школу при ЦК КПСС, Л. С. Филиппов, как специалист-газовик был командирован Якутским областным комитетом партии и Советом Министров Якутской АССР в Ленский район в качестве секретаря Ленского районного комитета партии. За десять лет при руководстве, содействии и участии Л. С. Филиппова были открыты все ныне известные месторождения природного газа и нефти в Западной Якутии: Таас-Юряхское, Среднеботуобинское, Верхневилючанское, Иряляхское, Талаканское, Верхнечонское.

В 1983 году Л. С. Филиппов назначается министром топливной промышленности Якутской АССР, где проработал 6 лет. За это время заготовка леса была увеличена до 860 тысяч кубических метров, сбыт угля – ло 500 тысяч тонн, прибыль министерства – с 1,5 до 6 миллионов рублей.

В 1990 году он был назначен председателям Государственного комитета по труду и социальным вопросам Якутской АССР, который вскоре был преобразован в Министерство труда Якутской АССР. После стажировки во Франции, Лазарь Степанович во всех районах и городаъх республики организовал Центра труда и занятости.

С 1992 года по 2001 год до выхода на пенсию Лазарь Степанович работал заместителем министра промышленности РС(Я).

Л. С. Филиппов в 1993 году защитил диссертацию на соискание ученой степени кандидата философских наук, а в 1999 году – доктора философских наук.

Ему в 2003 году присвоено ученое звание профессора.

За 25 лет Л. С. Филипповым написано и издано 22 научных монографий, 4 учебных пособия, 2 методических указания, 7 научно-популярных книг и более тридцати научных статей.

Профессор Л. С. Филиппов – крупный общественный деятель. Он член Коммунистической партии с 1967 года. С 2002 по 2007 год он был председателем Якутского республиканского комитета защиты мира, а с2007 года по настоящее время является председателем Якутского республиканского комитета защиты мира, а с 2007 года по настоящее время является председателем ЯРО ООО “Российские ученые социалистические ориентации”.

Лазарь Степанович также является самодеятельным композитором, им выпущено четыре сборника мелодий, песен на слова якутских поэтов.

Филиппов Л. С. является заслуженным работником народного хозяйства РС(Я), награжден двумя орденами КПРФ, Грамотой президента РС(Я), Почетной Государственного Собрания (Ил Түмэн) РС(Я), Почетной грамотой Правительства РС(Я). Он почетный работник нефтегазового комплекса РФ, почетный работник нефтегазового комплекса РФ, почетный работник профессионального образования РФ, отличник профессионального образования РС(Я), почетный работник занятости РС(Я), Почетный гражданин Верхневилюйского и Ленского районов, Сургулукского наслега Верхневилюйского района.

   Никита Деевич аатын Саха сиригэр билбэт киһи аҕыйах буолуо. Кини ордук науканан дьарыгырар интеллигенция ортотугар көҥул санаалаах уонна булгуруйбат модун дьулуурдаах үлэһитинэн биллэр.Үөһээ Бүлүү улууһун уһук нэһидиэгэ Сургуулук ураты өйдөөх-санаалаах учуонайдар, партийнай-советскай үлэһиттэр төрөөбүт дойдуларынан биллэр                                                         Никита бөдөҥ соболоох Мөрөөйүгэ 1940 с. күнү көрбүтэ. Урукку Ыйылас түбэтигэр Мөһөкү, Кыдай, Уйгуур, Сэчи аҕатын ууһун биир сыдьаана буолар. Аҕатын төрдүнэн Махсыым, Дьарааһын,диэн Боотулуу кинээстэриттэн хааннаах. Дойду үрдүнэн холбоһуктарынан буолбутугар Мөрөөйү түбэтин олохтоохторо Ыйыласка “Дальний край” холкуоска киирэллэр. Никита Деевич а5ата Дей Христофорович 1902 сыллаах төрүөх, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах буолан, сахалыы да нууччалыы да, ааҕар , суруйар, билэр, кыра үөрэхтээх этэ. Кини олоҕо булду, айаны кытта ыкса ситимнээҕэ. Ол да иһин, аҕатыттан үөрэнэн Никита 8 саастааҕыттан тиргэнэн куһу-куобаҕы бултуур уонна сааланао буолан,кулуһуҥҥа сыраллар, сэктэҕэ утуйар, чэгиэн-чэбдик буола улаатар.

   Онтон ийэтэ Архипова Мария Николаевна Ыйылас олохтооҕо. Кини Дейи кытта холбоһуоҕуттан булчут уонна айанньыт олоҕунан олорор. Үс уолу төрөөн, улаатыннаран, олоххо үктэнэллэригэр толору тиийбэккэ, 52 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ.

   Аҕа дойду Улуу сэриитэ дьон-сэргэ чулууларын хомуйбута, уот кутаа булулҕаныгар уһаарбыта. Аҕата Дей 1944 с. үһүс ыҥырыкка хабыллан дойдутун адьарай өстөөхтөртөн көмүскүү аттаммыта. Кини кыайыылаах Кыһыл Аармыйа хорсун саллаатын суолунан Австрияны босхолуу сылдьан, 1945 сыл муус устар 25 үнүгэр, Кыайы буолуо 15 хонук иннинэ, хомолтолоохтуккыргыһыы хонуутугар охтубута. Дей көмүс уҥуоҕа Австрияҕа Сант-Ларенц сэлиэнньэҕэ хараллан сытар.

     Никита Деевич күҥҥэ көрбүт биир уоллаах, Максим Никитич быраас үөрэхтээх, Дьокуускайга уокка дэҥнэмиттэри эмтиир кииҥҥэ сүрүн үлэһит.

    Никита 1948 с. Ыйылас начаалынай оскуолатыгар бэлэмнэнии кылааска үөрэнэ киирбитэ, онно Игнатий Данилович Боескоров үс сыл үөрэппитин кэннэ Өлөөҥҥө баран, икки сыл үөрэнэн, нууччалыы иҥнибэккэ ааҕар-суруйар буолан төннөр. Ити кэнниттэн кини Сургуулук, Боотулуу уонна Далыр оскуолаларыгар үөрэнэн, орто оскуоланы бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн икки сыл производствоҕа үлэлээн баран, СГУ историческай отделениетыгар 1961-1963 сс. үөрэнэр. Онтон Ломоносов М.В. аатынан Москватааҕы государственнай университетка көһөн үөрэнэр. Онно аан дойду үрдүнэн биллибит учуонай, профессор Р.Л. Кызласовка археология кафедратыгар түөрт сыл дьаныһан үөрэнэр. Сибиир уонна киин Азия былыргы цивилизацияларын туһунан киэҥ билиини иҥэринэр.

    СГУ историческай-филологическай  факультетыгар үлэҕэ киирэр, устудьуоннарга «Археология» диэн научнай куруһуогу салайан үлэтэр, кинилэртэн түҥ былыргыны хасыһан үөрэтэр учуонайдар тахсыбыттара. Ону сэргэ СГУ –га археологическай-этнографическай экспедицияны тэрийэн, Өлүөхүмэ, Бүлүү хочолоругар киэҥ чинчийэр үлэни ыыппыта.

   Н.Д.Архипов 1973с. МГУ историческай факультетын Учуонай Сэбиэтигэр кандидатскай диссертациятын көмускээбитэ. Онтон кэлин, 1973- 1991 сс. кини СГУ-га археология, история уонна философия предметтэрин үөрэппитэ.

   1991 с. күн бүгүҥҥэ диэри төрөөбүт улууһугар үлэлиир. Бастаан музейга, онтон 1992 с. Үөһээ Бүлүүтээҕи республиканскай гимназияҕа, оччолорго Саха сиригэр ханна да суох култуура кафедратын тэрийэр. Уон аҕыс сыл устата үөрэнээччилэри сыһыаран, киэҥ научнай- чинчийэр үлэни сүрүннээн, Н.Д. Архипов уонна педагогическай наука кандидата, история учуутала Н.И. Васильев ыыталлар. 1997-2000 сылларга научнай көрдөөһүҥҥэ 15 төгүл региональнай,республиканскай уонна норуоттар икки ардыларынааҕы тюркологическай кэмпириэнсийэлэргэ кытынна. Онно кыттыбыт наука үлэһиттэрин уонна үөрэнээччилэр дакылааттара Россияҕа уонна Монголияҕа тахсыбыт хас да хомуурунньуктара бэчээттэммиттэрэ. Түүр тыллаах омуктар историяларын, култуураларын уонна тылларын үөрэтэр наука биир салаатынан-тюркологиянан култуура кафедрата тэрийэн ыыппыт кэмпириэнсийэлэрэ научнай холбоһук үлэтин чыпчаала буолар.

   Култуура кафедратын үлэһиттэрэ, төһө да тыаҕа, кинигэттэн тэйиччи олордоллор, науканан утумнаахтык уонна далааһыннаахтык дьарыктаналлар. Ол курдук, Н.Д.Архипов 1993- 1994сс. «Древняя Якутия» диэн икки чаастаах кинигэтэ 15 тыһыынча экземплярынан тахсан, Саха сирин үрдүнэн тарҕаммыта. Онтон Н.И. Васильев «История Якутии (с древнейших времен до 1917г.)» учебгига икки төгүл бэчээттэнэн, үөрэх кинигэтин быһыытынан бары оскуолаларга тарҕаммыта уонна биһирэбили ылар.

Н.Д. Архипов 1991-2000 сс. МГУ-га докторантураҕа үөрэнэр уонна 2001 с. МГУ историческай факультетын Учуонай Сэбиэтигэр «Археология Якутии (история, итоги и задачи: 18-20 вв.) диэн тиэмэҕэ докторскай диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ, онон кини сахалартан наука доктора степеннээх идэтийбит соҕотох археолог буолар.

    Н.Д. Архипов Үөһээ Бүлүүтээҕи гимназия үөрэнээчилэрин научнай- чинчийэр үлэлэрин тэрийэр, сүрүннүүр. Кини салайанүлэлэппит оҕолоро «Инникигэ хардыы» уонна « Түүр эйгэтэ» кэмпириэнсийэлэригэр үрдүк ситиһиилэммиттэрэ: 2006 с. 10 кылаас үөрэнээччитэ Радмила Кононова «Саха ойууннааһынын феномена» диэн дакылаатынан республика5а лауреат буолбута, 2007 сыллаахха 11 кылаас үөрэнээччитэ Маша Розенблюм «Сахалар уонна уйгурдар былыргы культурнай сибээстэрэ» үлэтинэн эмиэ лауреат буолбута. Бу кыргыттар үрдүк үөрэххэ ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьаллар.

    2000 с. Ахсынньытыттан Н.Д. Архипов Бүлүү общестеннай – экологическай комитет үлэтин салайан, сүрүннээн билиҥҥэ диэри кэллэ. Кини комитет үлэтин-хамнаһын, үгүс түбүгүн кэрэйбэккэ, утумнаахтык үлэлэһэн, наука таһымыгар таһаарда. Ол курдук, Саха сирин алмаастаах түбэтин сирин – уотун экологията тупсарыгар туһуламмыт өр сыллаах бырагырааманы икки төгүл оҥордо уонна олоххо киллэриигэ үлэлэһэр.

    Н.Д. Архипов уопсайа уонча кинигэни уонна брошюраны бэчээттэппитэ, олортон бэлиэтиэххэ сөп: «Вилюй – родина самобытных педагогических идей», Мирнэй, 1994с., « Выдающийся сын земли Сибирской, к 75-летию профессора Л.Р. Кызласова», Москва, 1999 с., «Истоки и развитие физико-математического образование в Вилюйском регионе Якутии», Мирнэй, 2005 с.

     Оттон билигин Н.Д.Архипов  «Верхневилюйский улус. История, культура, фольклор» диэн үлэни бэйэтэ уонна ааптардарга суруйтаран бүтэрдэ. Н.Д. Архипов Үөһээ Бүлүү мунньаҕын норуодунай депутатынан Сургуулактан талылла сылдьыбыта. Ол сылдьан Сургуулук нэһилиэгин үгүс кыһалҕатын быһаарсыбыта уонна улууска чөл олоҕу киллэриигэ ис дууһатыттан үлэлэспитэ.

     Никита Деевич Мирнэйдээҕи политехническай институтка профессор быһыытынан үлэлээбитэ хас да сыл буолла. Саха сирин арҕаа эҥээригэр үрдүк үөрэхтээх, сахалыы тыыннаах үрдүк филологическай да, техническэй да идэлээх каадыры бэлэмнээһиҥҥэ кылаатын киллэрсэр.

      Никита Деевич вйымньылаах үлэтигэр көрсүбүт үгүс моһоллору эрдээхтик туораан, булгуруйбат модун санаалаах чинчийээччи быһыытынан уопсастыбаннас билиниитин ылыаҕын ылла.

                     Иннокентий Васильевич Степанов,

 үөрэҕирии бэтэрээнэ.

Сургуулук нэһилиэгэ / Саха Респ. «Үөһээ Бүлүү улууһа (оройуона)» муницип.оройуонун дьаһалтата; ( хомуйан оҥордулар: В.М. Никифоров, О.Д. Федорова ; редкол.: В.С. Поскачин уо.д.а.). – Дьокуускай : ОАО «Медиа-холдинг «Якутия» , 2013.-384 с.

Саввинов Григорий Николаевич, үөрэнээччитэ.

ахтыы “Боотулуу оскуолата үйэлэр алтыһыыларыгар”

кинигэттэн ылылынна

Сааһыран олорон, ааспыт олоххун эргитэ санаан ылар түгэннэргэр, оскуолаҕа үөрэппит учууталларбыт барахсаттары, улахан махталынан ахтан-санаан ааһаҕын. Кинилэртэн биирдэстэрэ төрөөбүт төрүт тылбыт сүмэтин, элбэх көлүөнэ Боотулуу оскуолатын үөрэнээччилэригэр иҥэрбит. Таптыыр. Убаастыыр учууталбыт. Россия үөрэҕириитин туйгунапрокопий Степанович Прокопьев буолар. Кэргэнинээн, эмиэ россия үөрэҕириитин туйгунуна Анна Алексеевна Оконосованы кытта үгүс сыллар усталарыгар. Үүнэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ бэйэлэрин олохторун анаабыттара. Кинилэр оҕолоро уонна сиэннэрэ эһэлээх эбэлэрин олохторун анаабыт таптыыр идэлэригэрсалгыы уһуйуллан, Прокопьевтар диэн учууталлар династияларын үөскэтэн. Үөһээ Бүлүүгэ уонна Саха сирин атын даҕаны улуустарыгар үүнэр көлүөнэни иитиһэллэр, кинилэргэ билии-көрү кыымын саҕаллар. Күн бүгүн учуутал аймах прокопьевтар династияларын уопсай педагогическай ыстаастара 180 сыл буолбут.

Учууталбыт саха тылын үөрэтэригэр, үгэс курдук, оҕоҕо өйдөнүмтүө гына, уруогун ыытара. Литература уруоктарыгар саха биллэр поэттарын хоһооннорун, поэмаларын өйүттэн төһө баҕарар ааҕан сөхтөрөрө, саха тылын грамматикатын үөрэнээччи өйдүүрүн курдук наһаа үчүгэйдик быһаарара. Ол быыһыгар былыргы номохтору, үһүйээннэри кэпсээтэҕинэ. Кылас иһэ чуумпуран. Оҕолор сүр болҕомтолоохтук истэллэрэ. Кини Боотулуу нэһилиэгин былыргытын туһунан бэрт элбэҕи билэрэ. Оноҕоччут баай, кини сыдьааннарын туһунан мин киниттэн аан бастаан истибитим. Биир саас хочокко баар холкуос хотонун аттыгар сытар Боотулуу бастакы поэта Г. И. Поскачин уҥуоҕар илдьэ сылдьан. Эдэр суруйааччы ыарахан дьылҕатын туһунан элбэҕи кэпсээбитин умнубаппын.

Аҕам саастаах, ытыктыыр учууталбыт уруоктарыгар, ол-бу айдаан-куйдаан, кэпсэтии-ипсэтии, сибигинэһии суох буолара. Ол кини тулхадыйбат аптарытыатын эрэ буолбакка, үөрэнээччини бэйэтигэр тардар ураты дьоҕурун туоһулуура.

Учууталым прокопий Степанович көстөр тас дьүһүннүүн, бэйэтин ис туругунан, култууратынан, билиитинэн-көрүүтүнэн дьиҥнээх саха интеллигенэ этэ.

Уруогун таһынан Прокопий Степанович бэрт элбэх сөбүлүүр дьарыктааҕа. Ол бастатан туран, поэзия абылаҥа. Кини хоһоон суруйуутугар бэрт эдэр сааһыттан ылларбытын  туһунан кэпсиирэ. Оскуолатын айар куттаах оҕолорун түмэн хоһоон суруйуутугар  дьарыктыыра. Кини биир сөбүлүүр дьарыга саахымат, дуобат этэ. Элбэх күрэхтэһиилэргэ кыттан миэстэлэһэрэ, бастыыра да. Прокопий Степанович талааннаах суруналыыс этэ. Селькор быһыытынан, төрөөбүт нэһилиэгин олоҕуттан, тыа үлэһит дьонун ситиһиилэрин, былыргы олохтон ахтыылары, үһүйээнэри, кэпсээннэри суруйан, быыстала суох оройуон хаһыатыгар таһаартарара.

Биһиги “Боотулуулар” кинигэни таһаарабытыгар учууталбыт элбэх матырыйааллары суруйан хаалларбытын киллэрбиппит. Кинигэни лаппа байытта, киэргэттэ.

Олоҕум туһунан

Прокопьев Прокопий Степанович,

РСФСР үөрэҕириитин туйгуна,

педагогическай үлэ бэтэрээнэ

Боотулууга оскуола 1919 сыллаахха аһыллыбыта. Онно остуораһынан мин ийэм, Варвара Прокопьевна, оччолоргоуон алталаах кыыс үлэлээбит. Эһиилгитигэр, 1920 сыллаахха сайын мин төрөөбүппүн, ону эһэлээх эбэм ииппиттэр. Боотулуу түөрт кылаастаах оскуолатын бүтэрэн бараммын, Бүлүү куоратын образцовай диэн ааттанар сэттэ кылаастаах оскуолатыгар, 1932 сыллаахха үөрэнэ киирбитим. Онтон 1935-1938 сс. үөрэнэн Бүлүүтээҕи учуутал техникумун бүтэрбитим. Кэлин үлэлии сылдьан, кэтэхтэн үөрэнэн, учуутал институтугар нуучча тылын отделениетын бүтэрэн диплом ылбытым. Түөрт төгүл военруктар сбордарыгар, үс төгүл нуучча, саха тылларын учууталларын семинардарыгар сылдьыбытым. 1938 сыллаахтан биэс сыл учууталынан, сороҕор сэбиэдиссэйинэн, онтон үс сыл военругунан, үс сыл оройуон үөрэҕин салаатын инспекторынан, үс сыл Дүллүкүгэ оскуола дириэктэринэн, онтон Боотулуу оскуолатыгар нуучча, саха тылларын учууталынан – барыта 45 сыл үлэлээбитим уонна биэс сыл хачыгаардаабытым.

Эбэм Маарыйа сэһэннэри, остуоруйалары элбэхтик кэпсиирэ. Үһүс кылааска үөрэнэ сылдьан эһэлээх эбэбэр туох көстөрүнэн ааҕан иһитиннэрэрбин олус сэргээн, сэҥээрэн истэллэрэ.

Техникум иккис куурсугар диэри пионер этим. Баһаатайдарым – Никифор Кирикович Седалищев-Дьүөгэ Ааныстыырап, Петр Николаевич Тобуруокап этилэр. Техникумҥа саха литературатыгар Николаев Александр Николаевич үөрэппитэ. Дьүөгэ Ааныстыырап уонна Александр Николаев ыытар литературнай куруһуоктарыгар сылдьарым, уус-уран литератураны туох түбэспитин утаппыттыы элбэхтик ааҕарым.

Ити барыта сабыдыаллаан буоллаҕа буолуо, сэттис кылааска үөрэнэ сылдьыахпыттан кыралаан хоһоон суруйар буолбутум. 1935 сыллаахха Бүлүүгэ тахсар “Холкуос суола” хаһыакка “Күөрэгэй” диэн түөрт күпүлүөттээх хоһоонум бэчээттэммитэ. Ол эрээри суруйааччы буолабын диэн соругу бэйэбэр хаһан даҕаны туруорумматаҕым. Көннөрү оонньуу-күлэ кэриэтэ чугас дьоммун кытта санаа үллэстэр курдук хоһоон суруйан уонна ону дьоҥҥо ааҕан үйэбин моҥоон эрэбин. Саха сиринээҕи кинигэ издательствота “Мичийээнэ” диэн оҕолорго аналлаах поэма-остуоруйабын таһаарбыта. Бу дбылга оҕолорго аналлаах хоһоонум кинигэтин таһаарыах буолар.

1992 с., Боотулуу

Учуутал, поэт, суруналыыс

Золотарева Мария Николаевна,

РСФСР үөрэҕирииитин туйгуна, ахтыы

“Боотулуу оскуолата үйэлэр алтыһыыларыгар”

кинигэттэн ылылынна

Прокопий Степанович прокопьев 1920 сыллаахха Боотулууга дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кини 1927-1931 сылларга Боотулуу трудовой оскуолатыгар үөрэммитэ. Салгыы Алын Бүлүүгэ киирэн, онно оскуолаҕа салгыы үөрэммитэ. Онтон Бүлүүтээҕи педтехникуму бүтэрэн учуутал үлэтин саҕалаабыта. Ол курдук, Боотулуу. Маҥаас, Сургуулук, Дүллүкү уонна Ыйылас оскуолаларыгар учууталынан, оскуола сэбиэдиссэйинэн, завуһунан. Сэрии сылларыгар военругунан үлэлээбитэ. Биир кэмҥэ оройуоннааҕы үөрэх салаатыгар инспекторынан эмиэ үлэлии сылдьыбыттааҕа. Ити уһун сыллар усталарыгар саамай элбэхтик үөрэппит, олоҕун анаабыт предметтэринэн улуу нуучча тыла уонна төрөөбүт сахатын тыла буолбуттара.

Мин Прокопий степановичка үөрэнэ сылдьыбытым, онон кини мин күн бүгүҥҥэ диэри ытыктыы саныыр, улаханнык убаастыыр учууталым буолар. Билигин да, төһө даҕаны 40-ча, 50-ча сыл аастар, субу баардыы өйдүүбүн, кини биһиэхэ үөрэнээччилэргэ, сымнаҕаһын, кыһаллымтыатын, биирдэ эмэ сэмэлэммиппин да өйдөөбөппүн. Арай өйдүүбүн олус өйдөнүмтүө тылынан кэпсээн быһаара-быһаара, онтун дуоскаҕа уруһуйдаан көрдөрөрүн.

Прокопий Степанович төрөөбүт айылҕатын уустаан-ураннаан хоһуйар, үлэни, тапталы туойар үтүөкэн лирик-поэт. Кини сүүһүнэн хоһоонноро оройуон, республика хаһыаттарыгар, “Хотугу сулуска” тиһигин быспакка бэчээттэнэллэр.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии бэтэрээннэрэ Данилов Адам Даниловичка, Долгунов Семен Даниловичка, Титов Николай Михайловичка анаммыт очеркалара, комсомол үбүлүөйүгэр анаан, аҕалыы-уоллуу Долгуновтарга анаммыт “Омойоон” диэн очерката, оҕолорго аналлаах “Мичийээнэ” диэн остуоруйатын аахпыт эрэ барыта кэрэхсээтэ, улахан сэҥээриини ыллылар.

Боотулуу оскуолата – Прокопий Степанович саамай уһуннук үлэлээбит оскуолата. Манна талааннаах оҕолору мунньан “Сардаҥа” диэн литературнай айра түмсүүнү тэрийэн үлэлэппитэ. Бу куруһуока оҕолор таптаан дьарыктаналлара, манна кинилэр айар талааннара арыллан сайдыбыта. Николай Герасимов-Айталын, Александр Архипов аан маҥнай бу куруһуоктан куорсун аспыттара, көччөх буолан мантан кыырайа көппүттэрэ. Прокопий Ксенофонтов, Христофор Захаров, Анатолий уонна Иван Акимовтар эмиэ айар талааннарын бу куруһуок арыйбыта.

Мин, билигин бэйэм биэнсийэҕэ олорор 60-ча саастаах кырдьаҕас учуутал. Кыракый холонуубун Прокопий Степанович суруйбут хоһоонноруттан ордук сөбүлээбиттэрбиттэн, ааптар бэйэтин тылларын туттан, суруйбуппун билсиҥ:

Мичийээнэҥ эйиэнэ

Минньигэстик мичээрдин,

Күөрэгэйиҥ ырыата

Көй салгыны толордун!

Сулустаах бэргэһэ мэлдьитин

Хайҕалга, бочуокка сырыттын,

Ыччакка хаалларар кэриэспит

Хоруолаах чөҥөчөк буолбатын!

Алданныын мөккүөрдээх Бүлүүбүт

Мөлбөйө наҕыллык уһуннун,

Ып-ыраас уутунан угуттаан,

Бар дьонун маанылыы туруохтун!

Хаар маҥан баттахтаах эрээри

Тиэргэнтэн тэйбэтэх бэйиэппин,

Эдэр дьон куттарын тутаары

Тапталы өссө да өр хоһуйуом!

Тус-туспа сирдэртэн тиксиһэн

Тэйсибэт доҕордуу буолбуттар,

Төлөннөөх сүрэхтэрин иһиттэн

Таайсыһан доҕордуу буоларга

Кэс тылы бар дьоҥҥо биэрбиттэр.

Күн бүгүн бу манна кэлэннэр

Эйиэхэ эҕэрдэ дэһэллэр,

Бүлүүдэ муҥунан тургулаан

Тилэри тэбинэр соболоох,

Үлэни, үөрүүнү дьүөрэлиир

Үтүөкэн үлэһит дьоннордоох.

Төрөөбүт Боотулуум дьонноро

Эн кэлэн иһэргин көрөннөр,

Килэгир ааннарын саппаттар,

“Дорообо, кэл, олор!” дэһэллэр,

Эҕэрдэ бастыҥын этэллэр.

Кини 1916 с. Хахсык аҕатын ууһугар сэниэ дьонтон төрөөбүтэ. Үөрэҕи, билиини-көрүүнү өрө туппут дьиэ кэргэн этэ. Ол курдук бииргэ төрөөбүттэр: Николай Николаевич, Олимпий Николаевич, Александр Николаевич, Анастасия Николаевна, Василий Николаевич бары үтүөкэннээх учууталлар этилэр.

Александр педагогическай техникумҥа үөрэнэ сылдьан, бииргэ үөрэнэр доҕотторун Иван Арбитаны, Пантелеймон Тулааһынабы кытта биир кэмҥэ литератураҕа холоммута. Хоһоон суруйара, тылбаастыыра. Кини бастакы хоһоонноруттан биирдэрэ оччотооҕу ыччат уоһуттантүспэт ырыа буолан ылланара:

Талах ойуур быыһынан

Тахсан хааман испитим,

Ити чыычаах ырыатын

Иһиллээммин турбутум –

Чыбы-чиби чыып-чаап

Ыллаабыта чыычаах.

Александр Николаевич отутус сыллардааҕы өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар, сурунаалыгар, “Кыайыы кыымнара” диэн хомуурунньукка хоһоонноро, тылбаастара бэчээттэммиттэрэ. Ордук Пушкин, Рылеев, Кольцов, Никитин, Есенин, Твардовскай уо.д.а. хоһооннорун табыллан тылбаастыыра. “Пьесалар” (1958) диэн кинигэҕэ кыра формалаах пьесалары, М. Лермонтов “Ашик Кериб” остуоруйатын, С. Михалков “Дядя Степа” поэматын тылбаастаталаабытабэччээттэнэн тахсыбыттара. Өлбүтүн кэннэ, илиинэн суруллан баранЮ, түмүллүбэккэ ыһыллаҕастык ууруллан сылдьар суруйууларын хомуйан, түмэн, поэт Семен Руфов А. Николаев икки кинигэтин бэчээттэппитэ: “Дорообо, добун халлаан!” (1977), “Тыытымаҥ чыычаах уйатын” (1979). Бу кинигэлэр оччотооҕуга улахан тирээһинэн (5 уонна 15 тыһыынча ахсаанынан) тахсыбыттара эрээри, атыыга тахсаат, бэрт түргэнник ааҕааччыларын булбуттара.

1967 с. Саха сиринээҕи кинигэ издательствота И. А. Крылов 55 үгэтин Александр Николаев тылбааһынан туспа кинигэнэн таһааттарбыта. Бу Александр Николаевич тылбааска муҥутуур чыпчаал ситиһиитэ этэ. Кинигэҕэ дьоһуннаах, лириҥ ис хоһоонноох кииирии тылы Семен Руфов суруйбута. Онно элбэх суолу чуолкайдаабыта, быһаарбыта. Ааҕааччыга ол улахан махталлаах. Тылбаасчыт А. Н. Николаев И. А. Крылов үгэлэрин сүһүөхтэрин, рифмаларын, сороҕор устуруокаларын ахсаанын да тутуспат эрээри, ити айымньылар ис тыыннарын дьиҥ сахалыы иһиллэрдик биэрэрин ис киирбэхтик быһаарбыта.

Александр Николаевич Николаев тылбаасчыт уонна поэт этэ. Бэчээттэммэккэ хаалбыт айымньылара ханна эмэ, бука, билигин да бааллара буолуо диэн сэрэйиэххэ сөп.

 Боотулуулар. Төрдүс чааһа/ хомуйан оҥордулар:

Г. Н. Саввинов, К. Н. Саввинова, М. П. Алексеев-Дапсы. – Ч.4 –

Дьокуускай : Сайдам : 2013. – 408 с., с илл. Стр. 11 ылылынна 

Иннокентий Семенович Сивцев,

Кандидат исторических наук

 В каждом трудовом коллективе есть люди, которые всем своим вмидом обладают такой притягательной силой, что становятся для многих примером деловитости, принципиальности. Это люди, прошедшие большую жизненную школу. Именно таким человеком мне представляется Иван Андреевич Тарасов – доцент кафедры истории КПСС Якутского госуниверситета.

Его жизненный путь можно охаректиризовать кратко: сельский учитель – воин – ученый. О себе Иван Андреевич никогда не рассказывает. Помехой тому – чрезмерная скромность этого человека. Некотонрые сведения из его биографии нам стали известны из скупых строк личного дела, хранящегося в отделе кадров.

Правда, сегодня немало написано книг, брошюр, статей, очерков и заметок об участниках Великой Отечественной войны. Однако в них не нашли достойного места подвигу сержанта Тарасова, хотя он имеет немало боевых наград. Только доценту Д. Д, Избекову, проработавшему с Иваном Андреевичем много лет на кафедре, удалось выявить рял фактов и посвятить ему 9 предложений. Вот они: “В войсках 6-го механизированного корпуса при освобожлении станций Котельниково и Цимлянской находился Иван Андреевич Тарасов. Взвод с противотанковыми ружьями, в составе которого был Иван Тарасов, вместе с пехотными подразделениями занял позицию в косогоре. В утренних сумерках под прикрытием тумана на расстоянии 50 м появилась вражеская бронемашина. С первого выстрела Тарасов поджег ее. Тут же открыли стрельбу соседние артиллеристы. Вскоре машина навсегда застряла в кювете дороги. На следующий день был ранен и попал в госпиталь. В дальнейшем, находясь в 289-м минометном полку 5-й ударной армии, участвовал в боях при форсировании Миуса, Днепра, Дуная, Вислы, Одера. Второй раз был ранен на подступах к Берлину. Награжден орденами Красной Звезды, Отечественной войны II степени и медалями”.

За проявленную им воинскую доблесть, храбрость, стойкость, мужество, беззаветную преданность к своей Родине, Иван Андреевич нагпражден медалями “За боевые заслуги”, “За оборону Сталинграда”, “За взятие Берлина”, “За отвагу”. В труднейшее для Отчизны время он, как солдат, прошел славный путь от Сталинграда до Берлина, тем самым внес достойный вклад в дело победы советского народа над гитлеровским фашизмом.

Иван Андреевич известен как ученый, воспитатель молодежи, общественник. В 1967 г. вышла его монография “КПСС – организатор социалистического преобразования хозяйства малых народностей Севера”. В своей работе автор впервые в историографии советской Якутии осветил вопросы вовлечения малых народностей, населяющих нашу республику в строительство социалистического общества, рассмотрел вопросы осуществления ленинской национальной политики на Севере, историю социалистических преобразований экономики и культуры малых народностей.

Иван Андреевич близок к завершению фундаментального исследования, посвященного одной из актуальных проблем историко-паритийной науки. Его докторская диссертация называется: “Осуществление ленинской программы по национальному вопросу на Крайнем Севере – Востоке СССР (1917-1957 гг.)”. Глубоко овладев марксистко-ленинской идеологией исследования, Иван Андреевич заботливо делится своими знаниями. Так, через его руки прошли десятки рукописей диссертаций, монографий, авторы которых всегда оставались удовлетворенными квалифицированной оценкой, помощью, советом старшего товарища.

Наряду с научной деятельностью, он читает курс лекций. Его лекции отличаются глубиной идейно-теоритического содержания, доходчивостью и ясностью мыслей. Иван Андреевич добивается от своих питомцев знаний. Слушатели научного кружка студентов, которым руководит кандидат исторических наук И. А. Тарасов, являются участниками IV и V Всесоюзного конкурса студенческих работ по проблемам общественных наук, истории ВЛКСМ и международного молодежного движения и имеют поощрения.

Как коммунист И. А. Тарасов ведет разнообразную общественную работу, проявляя инициативу и творчество. Пожалуй, трудно найти значительный участок общественной  деятельности, где бы он не приложил своей руки, не внес бы свое знание и практический опыт. За время работы в Якутском университете Иван Андреевич неоднократно избирался членом парткома, месткома, был пропагандистом, заведующим агитпунктом. Он – активный лектор общества “Знание”. Ученый, мастер-педагог снискал уважение среди своих коллег, студентов, его ценят за дружескую помощь и поддержку.

И вот этому замечательному человеку исполняется 60 лет, 40 лет из них отданы педагогической общественной и научной деятельности. Солдат Великой Отечественной войны, ученый, коммунист Тарасов Иван Андреевич встречает свой юбилей в расцвете творческих дерзаний. Коллеги желают ему всяческих успехов.

Николай Данилович 1933 с. Үөһээ Бүлүү оройуонун Боотулуу Көтөрдөөҕөр Кыбытыы алааска күн сирин көрбүтэ. Ньукулай Көтөрдөөх начальнай оскуолатын үөрэнэн бүтэрэн баран, Боотулуу 7 кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. Оччотооҕу кыаммат-түгэммэт бириэмэҕэ ийэтигэр көмөлөһөөрү оскуоланы ситэ бүтэрбэккэ эрэ оройуон киинигэр киирэн үлэлии-үлэлии киэһээҥи оскуолаҕа үөрэммитэ. Ытык иэһин толорон Армияҕа улуу Кытай сиригэр сулууспалаабыта уонна «Сэбиэскэй-Кытай Доҕордоһуутун» мэтээлинэн наҕараадаламмыта.

          Армияттан кэлэн баран комсомол райкомун мэктиэтинэн Үөһээ Бүлүүтээҕи лесничествоҕа леснигинэн үлэлии киирбитэ. Үөһээ Бүлүүтээҕи промкомбинакка столярдаабыта. Промкомбинат кырдьаҕас уустарыгар аймаҕа И.Ф. Дюлюновка уһуллубута уонна салгыы уус-уран оҥоһуктары оҥоро үөрэнэргэ баҕата күүһүрэн, оччотооҕу промкомбинат дириэктэрэ П.Г. Тотонов сүбэтинэн Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа үөрэнэ киирбитэ уонна 1965 с. үөрэнэн бүтэрбитэ. Училищеҕа Николай Даниловиһы скульптор уонна муосчут С.А. Егоров, муосчут С.Н. Пестерев уһуйбуттара.

          Николай Данилович үөрэммит училищетыгар сүүрбэ сыл устата 1967-1987 сс. Эдэр муосчуттары муоһу кыһыы кистэлэҥэр ситиһиилээхтик уһуйбута, педагог быһыытынан талааннааҕын көрдөрбүтэ. Кини уһуйбут үөрэнээччилэриттэн прикладной искусство маастардара үүнэн сириэдийэн таҕыстылар, ол курдук Ф.И. Марков, Р.Н. Петров, К.М. Мамонтов о.д.а. Үөрэнээччилэртэн сэттэ киһи ССРС уонна Россия худуоһунньуктарын Союзтарын чилиэннэрэ уонна сүүһүнэн киһи үгүстэрэ үрдүкү квалификациялаах учууталлар, кинилэр сүтэн, симэлийэн испит саха муоска искусствотын үрдүк чыпчаалга таһаарсыһа сылдьаллар.

          Николай Данилович 1971 сылтан ССРС худуоһунньуктарын Союһун чилиэнэ. 1990 сылтан СР народнай худуоһунньуга үрдүк ааты сүгэр. Үөһээ Бүлүү улууһуттан худуоһунньуктарга маннык үрдүк ааты сүкпүт киһи билиҥҥитэ соҕотох. Художественнай училищеҕа ыччаты муосчут идэтигэр уһуйууга «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн уонна «ССРС анал орто үөрэхтээһин туйгуна» бэлиэнэн бэлиэтэммитэ. 1987 сылтан айар үлэнэн дьарыктанар. «Билигин сааһыран, ыарытыйан уонна харах-көс мөлтөөн, үлэ-хамнас бытаарда», — диир.

          Кини муоһунан дьарыктаныаҕыттан сүүсчэкэ үлэни оҥорбут. «Сынньанан сыппытым суох да, үөтэлээн биэрбэт», — диэн сонньуйа былаастаан кэпсиир. Бастыҥ үлэлэрэ Канадаҕа икки төгүл, Германияҕа (Берлин), Монголияҕа (Улан-Батор), Италияҕа, Австрияҕа, Румынияҕа, Францияҕа, Японияҕа, ГФР-га үс төгүл аан дойду быыстапкаларыгар; Сойуус, Россия иһигэр элбэх куораттарга, регионнарга Саха сирин худуоһунньуктарын быыстапкаларыгар туруоруллубуттара уонна искусствоны таптааччылар биһирэбиллэрин ылбыта. Николай Данилович перснальнай быыстапкалара Дьокуускай куоракка үс төгүл: 1983, 1993, 2003 сс. көрдөрүүгэ туруоруллубуттара. Кини үлэлэрэ СР национальнай художественнай музейыгар, Россия уонна Саха сирин элбэх музейдарыгар харалла сыталлар. Сорох үлэлэрин Россия культуратын министерствота, худуоһунньуктар Сойуустара атыыласпыттара уонна араас дойду дьонун коллекцияларыгар баар.

          Амыдаев Н.Д. 1989 с. хас да үлэтин биир-биэс харчыта суох Бүтүн Россиятааҕы культура фондатыгар туттарбыта. Николай Данилович айбыт үлэлэрин искусствоведтар хайдах сыаналыыллар эбитий? «Якутия. 2008.  Календарь знаменательных и памятных дат» кинигэттэн 102 стр. искусствовед Ю.В. Луценко бэлиэтээһиниттэн быһа тардан биэрэбин. «… Н.Д. Амыдаев относится к числу мастеров, умело сочетающих в своем творчестве профессионализм и художественные приемы традиционного старинного ремесла…

Непосредственность восприятия окружающей среды, достоверность жизненных наблюдений, основательность, добротное чувство материала, увлекательная повествовательность сюжета — характерные черты творческой индивидуальности мастера. Объемные многофигурные произведения с развернутым жанровым сюжетом строятся по типу двусторонней, полуовальной или круговой для обозрения композиции. Его работы отличают народное видение обобщенная лаконичная пластика, подчеркнутая монолитность кости и явная ритмическая гармония. Иногда, чтобы показать конструктивность формы, косторез вводит в работу архитектурные элементы («Пильщики» 1979, «Э.К. Пекарский с невестой» 1983, «Праздник лета — ысыах» 1985)».

  Ийэтинэн Сургуулук Дьүөлэкээн аҕатын уонна Маҥаас Хомдьоо аҕатын, аҕатынан Көтөрдөөх Хоонтоону аҕатын уустарыттан төрүттээх Прасковья Семеновнаны күөх Ньурбаттан булан, олохторун суолун холбоон, ыал буолан, уоллаах кыыс оҕоломмуттара. Хомойуох иһин, Прасковья Семеновна билигин суох.

Николай Данилович бэйэтин идэтигэр эт-хаан туйах хатарааччылардаах. Уола Василий Николаевич Дьокуускайдааҕы художественнай училищены бүтэрэн баран, Красноярскай куоракка Суриков аатынан художественнай Академияны бүтэрэн скульптор, муосчут, Россия худуоһунньуктарын Сойууһун чилиэнэ, СР худуоһунньуктарын Сойууһун председателин солбуйааччы. Саха сирин күннэригэр Москваҕа, онтон сайын Монголияҕа «Азия оҕолорун оонньууларын» бириэмэтигэр СР худуоһунньуктарын быыстапкаларын тэрийэн ыытыста. Ити быыстапкаларга Николай Данилович уонна Василий Николаевич муостан оҥоһуктара эмиэ көрдөрүүгэ туруоруллубуттара.

Кыыһа Мария Николаевна үрдүк үөрэхтээх психолог, түөрт оҕолоох ыал, билигин кыра уолун көрөн олорор. Кини муоска эмиэ дэгиттэр, улахан кыыһа Ньургуйаана Дьокуускайдааҕы художественнай училищеҕа иккис курска үөрэнэр.

(02.08.1933-19.04.2018)

• Российскай Федерация үтүөлээх учуутала;
• Саха Республикатын үтүөлээх учуутала;
• Педагогическай наука доктора;
• Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай учуутала;
• Үлэ Кыһыл Знамя уордьан кавалера.

Педагогическай наука доктора, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай учуутала Василий Софронович Долгунов 1933 с. атырдьах ыйын 2 күнүгэр Көтөрдөөххө төрөөбүтэ.  1964-1965 сс. И.Барахов аатынан осколаҕа завучтаабыта, учууталлаабыта. 1974 с. Физикаҕа-математикаҕа туһулаан үөрэтиилээх саҥа 2 №-х Үөһээ Бүлүүтээҕи республиканскай экспериментальнай гимназияны аһан-тэрийэн, 2003 с. диэри 30-ча сыл устатыгар ситиһиилээхтик салайан үлэлэспитэ. Национальнай «Барҕарыы» фонда бириэмийэтин лауреата. Долгунов В.С. М.К.Аммосов аатфнан Саха госуниверситетын иһинэн үлэлиир Педагогическай институт диссертационнай сэбиэтигэр көмүскээбит докторскай үлэтэ «Личностное образование учащихся – как педагогический процесс в этносоциальной среде Республики Саха» саҥа көрүүлээх билиҥҥи оскуола оҥкулун оҥоһуута итиэннэ үөрэтии-иитии саҥа хайысхаларыгар туһуланар. Кини оҕону-ыччаты иитии уонна үөрэтии методикатыгар туһуламмыт научнай үлэлэрэ, педагогика акутальнай боппуруостарыгар анаммыт бэчээккэ таһаарар публицистическай ыстатыйалара өрүүтүн республика уонна Россия учуонайдарын, учууталларын интэриэстэрин, болҕомтолорун тардар. Ол курдук, кэнники кэмҥэ «Проблемы личностного образования учащихся и критерии освоения компетентностей в ключевых сферах деятельности людей в жизни», «Примерные условия премирования педагогических работников» уо.д.а. үлэлэрэ киэҥ сэҥээриини ылла. В.С.Долгунов элбэх научнай-методическай үлэлэр, монографиялар автордара, Саха АССР уонна РФ үтүөлээх учуутала, Үлэ Кыһыл Знамята уордьан кавалера, ССРС, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, 11 төгүл ССРС Наукаларын Сибиирдээҕи салаатын Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыт, педагогическай уонна социальнай акажемиятын чилиэн-корреспондена.

Сивцев Василий Тарасович – норуодунай поэт, тылбаасчыт, публицист суруйааччы. 1985 с. СССР Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, РФ уонна Саха Республикатын культуратын туйгуна, Иван Гоголев-Кындыл аатынан литературнай, Афанасий Илларионов аатнан суруналыыстар бириэмийэлэрин лауреаттара, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна Боотулуу нэһилиэгин бочуоттаах гражданина.

Боотулуу нэһилиэгэр Көтөрдөөх учаастагар төрөөбүт. Оҕо сааһа Дьаҕыры алааска эһэлээх эбэтигэр ааспыт. Дьокуускай куорат 2 нүөмэрдээх оскуолатын бүтэрэн баран, 1959 с. Саха государственнай университетын саха тылын уонна литературатын салаатын бүтэрбитэ. ССРС НА СО ЯФ-гар сотруднигынан, Үөһээ Дьааҥы уонна Үөһээ Бүлүү улуустарыгар учууталынан, Культура министиэристибэтигэр Норуот айымньытын дьиэтигэр методиһынан, «Кыым» хаһыакка бастаан корреспонденынан, онтон культура отделын сэбиэдиссэйинэн, Саха сиринээҕи кинигэ издательстотыгар уус-уран уонна оҕо литературатын редакциятын сэбиэдиссэйинэн айымньылаахтык үлэлээбитэ. Кэлин Саха Республикатын Суруйааччылары сойууһун исполкомун эппиэттиир сэкирэтээринэн үлэлээбитэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархан Е.А.Борисов 2013 сыл ыам ыйын 6 күнүгэр 2054 нүөмэрдээх Ыйааҕынан биһиги биир дойдулаахпытыгар, СӨ уонна РФ култууратын үтүөлээх үлэһитигэр, поэт Василий Тарасович Сивцевка саха литэрэтиирэтигэр киллэрбит сүҥкэн кылаатын иһин саха «Норуодунай поэтын” үрдүк аата иҥэриллибитэ.

Бэс ыйын 29 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһун исиидэр Бараахапка анаммыт үбүлүөйдээх ыһыаҕар Ил Дархан Егор Афанасьевич Борисов В.Т.Сивцевкэ бу бочуоттаах аатын бигэргэтэр кыһыл көмүс бэлиэни, грамотаны үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарда. Онон кини Боотулууттан бастакы, Үөһээ Бүлүүттэн төрдүс норуодунай суруйааччы буолла.

Кинигэлэрэ: Үрүҥ былыттар. 1961, Үрүйэ тааһа.1974 с., Үөрүү. 1984 с., Сири истэбин. 1988 с., Ааттал. 1993 с., Сонеттар. 1994 с., Лирика. 1997 с., Көрөлгэн. 2000 с.. Сүдү бэйэтигэр сүгүрүйэн. 2000 с., Улуу мөккүөр. 2001 с., Киһи санаа хамначчыта. 2002 с., Хотой үрдүккэ дьулуһар. 2002 с., Күнүм киэһэрэн эрдэҕинэ 1-кы аҥаара. 2003 с., 2- аҥаара. 2005 с., Тыал буолан баттаххын тарыаҕым. 2003 с., Күн-күбэй ийэ. 2007 с., Ураты дьылҕалаахтар. 2008 с., Күһүн. 2009 с., Көмүс Чолбон. 2010 с., Олоҕум дьиктилэрэ. 2011 с., Төрүт дорҕоон. 2013 с., Үйэм уһуур кэмигэр. 2014 с.