Биир үйэттэн ордук кэм устата Боотулуу биир, түөрт, биэс, сэттэ, аҕыс кылаастаах, онтон орто оскуолатын бүтэрбит хас эмэ тыһыынчанан ааҕыллар выпускниктара олох киэҥ аартыгар эрэллээхтик үктэнэн, иннилэрин диэки киэҥник хардыылаан, дойду араас куораттарынан орто анал уонна үрдүк үөрэх кыһаларын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэннэр, үгүс сыллар усталарыгар норуот хаһаайыстыбатын араас салааларыгар үтүө суобастаахтык үлэлээннэр, төрөөбүт улуустарын уонна Саха сирин сайдыытыгар бэйэлэрин сүҥкэн улахан кылааттарын киллэрбиттэрэ.

Кинилэр ортолоругар СӨ үрдүнэн эрэ буолбакка, киэҥ Арассыыйа үрдүнэн киэҥник биллэр советскай-партийнай, хаһаайыстыбаннай салайааччылар, промышленность, тыа хаһаайыстыбатын, култуура, искусство, үөрэҕирии, наука, медицина уонна да атын элбэх салаалар үрдүк кылаастаах специалистара баар буоллулар.

 Онтон хас биирдии киһи аан маҥнай билии киэҥ аартыгар турунарыгар, олоҕун олуга ууруллан, ааҕар, суруйар, суоттуур. толкуйдуур буолан тахсарыгар, быһаччы учуутал суолтата уонна үлэтэ муҥура суох. Учууталларбыт барахсаттар түбүктэриттэн, сырдыкка сирдиир, билиини биэрэр кыһамньыларыттан, элбэх киһи олоххо тус суолун сөпкө буллаҕа. Ол курдук, Боотулуу оскуолатын педагогическай кэлэктиибэ, сүүстэн тахса сыл ынараа өттүттэн күн бүгүҥҥэ диэри эдэрдии эрчимин ыһыктыбакка, кэскиллээҕи айа-тута, үүнэр көлүөнэни үтүөҕэ-кэрэҕэ угуйа үлэлиир-хамсыыр.

 Төһө да билигин тыа сирин оскуолаларыгар оҕо ахсаана аччаатар, оскуолабыт барахсан иллээх-эйэлээх кэлэктиибэ инники былааннара уонна соруктара киэҥ далааһыннаахтар. Бу олох бэрт аҕыйах кэминэн, хас эмит сыл күүппүт баҕа санаабыт туолан, оскуолабыт аныгылыы тииптээх таас дыбарыаска киирээри күүстээх бэлэмнэнии бара турар. Бу үөрүүлээх күммүт чугаһаабытынан, саҥа оскуолаҕа өссө да таһаарыылаахтык үлэлии тураргытыгар баҕаран туран күндүттэн күндү учууталларбытын идэлээх күҥҥүтүнэн эҕэрдэлиибит!

ОЛУК УУРУЛЛУУТА

Гаврильев Илья Ильич,

Саввинов Григорий Николаевич

 I Боотулуу нэһилиэгэр сэбиэскэй оскуола 1919 сыл алтынньы 5 күнүгэр аһыллыбыт. Бу туһунан оскуола бастакы үөрэнээччитэ, кэлин биллиилээх советскай-партийнай үлэһит буолбут Ф. И. Корякин “Коммунизм сардаҥата” хаһыат 1969 с. сэтинньи 1 күнүнээҕи нүөмэригэр “Боотулуу оскуолатын бастакы сыллара” диэн ахтыытыгар: “Алтынньы 5 күнүгэр аҕабыыт дьиэтигэр аһыллыбыт оскуола 12 үөрэнээччилээх этэ”, – тоһоҕолооон бэлиэтээбитэ.

 Бу Боотулуу трудовой оскуолата Үөһээ Бүлүүгэ аһыллыбыт төрдүс оскуоланан буолбута. Оскуола “Баҕадьа” диэн ааттаах дьоһуннаах улахан күөл хоту баһыгар, 1906 с. тутуллан үлэҕэ киирбит таҥара дьиэтин таһыгар 6 хостоох аҕабыт Никон Сизых дьиэтигэр аһыллыбыта. Боотулууга оччолорго аҕабыт дьиэтиттэн ураты 4 хостоох лөчүөк, 1 хостоох тэрэпиэһинньик дьиэлэрэ уонна аҕыйах олохтоох саха ыалларын туруорбах эбэтэр ампаар балаҕаннара самнарыһан тураллара.

 Манна биир түгэни бэлиэтиир хайаан да наадалаах. Боотулуутааҕы таҥара дьиэтин “Ведомости о церкви” диэн докумуоннарыгар: “Имеется с 1 октября 1913 года школа грамоты, где обучаются семь мальчиков и 1 девочка” диэн оччотооҕу аҕабыт Климентий Заморщиков суруйбута көһүннэ (ф.226, оп.9, л.120). Ол аата өрөбөлүүссүйэ иннигэр таҥара дьиэтин иһинэн церковно-приходской оскуола аһыллан үлэлээн иһэн, биллибэт биричиинэнэн сабыллан хаалбыт быһыылаах. Ким учууталлаабыта да, кимнээх хас сыл үөрэммиттэрэ да да өссө чуолкайдана илик. Онон системнэй үөрэхтээһин саҕаламмыт сылынан 1919 с. билинэрбит сөп курдук.

 Саҥа былаас арыйбыт оскуолатын маҥнайгы учууталынан Ньурбаттан төрүттээх Николай Ксенофонтович миронов буолар.

 Бу оскуола эһиилигэр, 1920-1921 сс. үөрэх дьылыгар, “Единая трудовая школа I ступени” диэн ааттаммыт. Филипп Иванович ахтарынан, ити сылларга Далыр аҕабыытын уола Винокуров Иннокентий Евгеньевич учууталынан үлэлээбит. 1921-1922 сс. үөрэх дьылыгар оскуола сэбиэдиссэйинэн Сунтаар киһитэ Никифор Васильевич Александров ананан кэлбит. Иккис учууталынан Үгүлээт аҕабыытын кыыһа А. А. Попова үлэлээбит.

Бу кэмҥэ Боотулуу оскуолатыгар чугаһынааҕы нэһилиэктэр (Маҥаас, Сургуулук, Тылгыны, Үгүлээт, 1-гы уонна 3-с Үөдүгэй, Хомустаах уонна 2-с Күүлэт) оҕолоро кэлэн үөрэнэллэр эбит.

Филипп Иванович Корякин бэрт кэрэхсэбиллээх ахтыытын чуолкайдык кэрэһэлиир уонна ситэрэн биэрэр докумуоннар Саха республикатын Национальнай архивын фондатыгар хараллан сыталлар. Бу докумуоннар Боотулуу оскуолатын бастакы сылларын, чуолаан 1921-1922 уонна 1922-1923 үөрэх дьылларыгар сыһыаннаахтар (СӨ НА ф. 912, оп. 1, д. 7).

Ол курдук, 1921 с. ахсынньы 21 күнүгэр толоруллубут Боотулуу оскуолатын үөрэнээчилэрин испииһэгэр үс группанан (подготовительнай, бастакы уонна иккис)барыта 35 оҕо аата киирбит. (“Боотулуулар. Үһүс чааһа” кинигэҕэ бу оҕолор ааттара 125 страницаҕа сурулла сылдьар). Бэлэмнэнии группатыгар (саамай кыралар): Алексеев Тарас Маркович, Алексеев Дмитрий Иванович, Анисимов Харлампий Христофорович, Гаврилов Максим Герасимович, Максимов Гаврил Иванович, Николаева Татьяна Степановна, Петров Петр иннокентьевич, Петров Афанасий Петрович, Тарасов Савва Иванович уонна Николаев Максим Герасимович үөрэммиттэр.

Бастакы группаҕа 18 оҕо үөрэммит. Ол һигэр Алексеев Александр Гаврилович, Борисов Захар Николаевич(Маҥаас киһитэ, кэлин Боотулууга учууталынан үлэлээбитэ), Захаров Евсей Егорович, Игнатьев Андрей Николаевич, Илларионов Григорий Евдокимович, Иванов Кирилл Васильевич, Максимова Анна Ивановна, Михайлов Спиридон Иннокентьевич, Николаев Максим Егорович, Николаев Никон Максимович, Константинов Никифор Игнатьевич, Поскачин Софрон Иннокентьевич, Семенов Тарас Спиридонович, Степанов Прокопий Григорьевич, Тарасов Данил Тимофеевич, Федотов Федор Спиридонович.

Иккис группаҕа(улахаттар) барыта сэттэ киһи үөрэммит. Бу сэттэ оҕо 1919 с. Боотулуу оскуолата аһыллыытыгар маҥнайгы үөрэнээччилэринэн буолаллар. Кинилэр: Долгунов Василий Яковлевич (кинини бу кэнниттэн биир сыл буолан баран, аҕатын Долгунов Я. С. кытары 1922 с. Ыйылас саркаалатыгар үрүҥнэр ытан өлөрбүттэрэ), Корякин Филипп Иванович (Үөһээ Бүлүү райисполкомун председателинэн уһун кэмҥэ үлэлээбитэ), Николаев Олимпий Николаевич (кэлин Боотулуу оскуолатын кырдьаҕас учуутала), Николаев Николай Иванович, Поскачин Роман Михайлович (РСФСР уонна САССР үтүөлээх учуутала), Поскачин Павел Филиппович уонна Прокопьев Алексей Степанович. Докумуоҥҥа баар үөрэнээччилэр испииһэктэригэр “Төрөппүттэрин социальнай балаһыанньата” диэн колонка баар эбит, онно маннык ыйытыылардаах: 1)сколько скота имеет, 2) сколько пудов хлеба засевает, 3) какие должности занимал при Колчаке, 5) занимается ли торговлей. Онон оҕо туһунан эрэ буолбакка, төрөппүттэрин туһунан кытта оччоттооҕу былаастар толору сибиэдэнньэни ылаллар эбит.

1921 с. Саха сиригэр, ол иһигэр Бүлүү уокуругар, баай-дьадаҥы кылаастарын икки ардыгар былаас былдьаһан, хаан тохтуулаах гражданскай сэрии саҕаламмыт кэмэ этэ. Оччотооҕу Боотулуу трудовой оскуолатыгар үөрэммит оҕолор эмиэ общество саамай араас араҥатын бэрэстэбиитэллэрэ буолалларын бу докумуон ордук чуолкайдык кэрэһэлиир.

Андрей Александрович Попов учуутал туһунан кылгастык кэпсиир буоллахха, кини 1902 с. Бүлүү Үгүлээтигэр Благовещенскай таҥара дьиэтин аҕабыыта Александр дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Дьокуускай куоракка 2-с ступеннаах оскуоланы бүтэрн баран Боотулуу трудовой оскуолатыгар 1922-1924 сс. учууталлаабыта. Онтон Боотулууттан баран 1925 с. Ленинград куоракка тиийэн университет этнографическай отделениетыгар үөрэнэ киирбитэ уонна 1929 с. ситиһиилээхтик бүтэрбитэ. Кини этнография курлук наука уустук салаатыгар интэриэһэ аан бастаан бу Боотулууга үлэлиир сылларыгар уһуктубута. Бу баҕатын университекка үөрэнэр сылларыгар биллиилээх учуонайдар Л. Я. Штернберг уонна В. Г. Тан –Богораз өссө сайыннарбыттара, наукаҕа үлэлииригэр ыҥырбыттара. Кини Ленинград университетын бүтэриэҕиттэн, 1960 с. өлүөр диэри, Петр Великэй аатынан Антропология уонна этнография музейыгар, а.э. Кунсткамераҕа этнография отделыгар научнай сотруднигынан үлэлээбитэ. А. А. Попов үгүс сыллаах научнай үлэлэрэ сүнньүнэн хоту дойду аҕыйах ахсааннаах норуоттарын – сахалар, долганнар, нганасаннар олохторун, историяларын уонна этнографияларын үөрэтиигэ анаммыта.

Биллиилээх учуонай, доцент А. А, Попов олорбут олоҕун устатыгар ыыппыт научнай чинчийиилэрэ, айбыт-суруйбут фундаментальнай үлэлэрэ күн бүгүн кинини Россия этнографическай наукатын классиктарын ахсааныгар бигэтик киллэрдэ. Бу Винокуров М. Е. Уонна Попов А. А. Учууталлар бэйэлэрин сыллааҕы отчуоттарыгар, группаларынан предметтэр аайы ханнык программанан уонна учебниктарынан үлэлээбиттэрин уонна ол туолуутун туһунан сиһилии суруйбуттар.

1923-1924 үөрэх дьылыгар Боотулуу трудовой оскуолатыгар 38 оҕо үөрэммит, олортон 18 эрэ Боотулуу уонна Оноҕоччут олохтоохторо эбит. Атыттара Үгүлээт, Тылгыны, 2-с Күүлэт, 1-гы, 3-с Үөдүгэй, Сургуулук, Маҥаас уо.д.а. нэһилиэктэр оҕолоро. Итинтэн да көстөрүнэн, Боотулуу оскуолата хара тэриллиэҕиттэн Үөһээ Бүлүү уонна Бүлүү улуустарын өрүс уҥуордааҕы өттүгэр, оччотооҕу хараҥа саха нэһилиэнньэтин ортотугар үөрэҕи-сырдыгы тарҕатыы киининэн буолбут. Бу оскуола кэмигэр аһыллан, биһиги түөлбэбититтэн бэрт элбэх, норуоттарын туһугар үгүс үтүөнү-кэрэни оҥорбут, улууска уонна республикаҕа биллэр араас үөрэхтээх, үлэһит дьон иитиллэн тахсыбыттара.

Оскуола түөрт бастакы сылларыгар сэбиэдиссэйинэн уонна учууталларынан үлэлээбиттэр:

1919-1921 сс.

Миронов Николай Ксенофонтович – оскуола сэбиэдисссэйэ

Винокуров Иннокентий Евгеньевич – учуутал

1921-1922 сс.

Александров Никифор Васильевич – оскуола сэбиэдиссэйэ

Попова Анна Александровна – учуутал

1922-1924 сс.

Винокуров Михаил Евгеньевич – оскуола сэбиэдиссэйэ

Попов Андрей Александрович – учуутал

Сайдыы саҕаланыыта

 Боотулуу оскуолатыгар эрэ буолбакка, бүтүн нэһилиэк историятыгар ураты суолу-ииһи хаалларбыт дьонунан кэргэннии Золотаревтар буолаллар.

Николай Афанасьевич 1929 с. Бүлүүтээҕи педучилещаны бүтэрэн, Боотулууга учууталынан анаммыта. Нөҥүө сылыгар эмиэ бу училещаны бүтэрбит эдэркээн учууталынса Мария Степановна Габышева кэлбитэ. 1931 с. кинилэр ыал буолбуттара. Онтон ыла Боотулуу кинилэргэ төрөөбүт дойдуларын курдук күндү сир буолбута.

Николай Афанасьевич 37 сыл устата Боотулууга учууталлаабыта, 15 сыл дириэктэрдээбитэ. “За трудовую доблесть”, “За доблестный труд в годы ВОВ 1941-1945 гг”, “За доблестный труд в ознаменовании 100-летия В. И. Ленина”, “30 лет Победы над фашистской Германией” мэтээллэр кавалердара. Кини 1906 сыл Ньурба Куочайыгар төрөөбүтэ.

1929 с. – үөрэҕин бүтэрэн Боотулууга оскуола сэбиэдиссэйинэн ананан үлэлии кэлбитэ.

1930 с. М. С. Габышевалыын ыал буолаллар уонна нэһилиэнньэҕэ ликбез үлэтин тэрийэн саҕалыыллар.

1931 с. – Боотулууга маҥнайгы артыалы, “Саха АССР 10 сыла” колхоһу тэрийсибитэ. Оскуолаҕа үлэтин таһынан колхозка бэрэссэдээтэл, суоччут үлэтин толороро.

1935 с. – Боотулууга сэттэ кылаастаах оскуола дириэктэринэн анаммыта.

1936 с. нэһилиэккэ “стахановскай” хамсааһыны көҕүлээбитэ.

1941 с. – оскуолаҕа дириэктэр, ыччаты байыаннай үөрэххэ, гражданскай оборонаҕа үөрэппитэ.

1942 с. – лектор, пропагандист

1942-1947 – сс. сэрии сылларыгар колхозбэрэссэдээтэлинэн олорон, нэһилиэнньэҕэ хоргуйан өлүүнү таһаарбатах үтүөлээх

1949-1950 сс. – колхоз ревизионнай комиссиятын бэрэссэдээтэлэ.

1951 с. – начаалынай оскуола дьиэтин туттарар

1952 с. – 50 миэстэлээх интернат дьиэтэ, учууталлар уопсайдара тутуллубуттара.

1962 с. – 25 миэстэлээх детсад арыллыбыта. Николай Афанасьевич сэбиэдиссэйинэн анаммыта.

1966 с. песияҕа тахсыбыта. Булуҥ түөльэҕэ “Золотарев маара”, Муоһааны күөлүгэр “Золотарев көлүкэтэ” уонна “Золотарев хомуһа” диэн ааттаах сирдэр бааллар.

Үтүө суолу хаалларбыта

А. М. Деллохова ахтыыта

Хаһааҥҥыттан Николай Афанасьевич Золотареву билбиппин бу диэн өйдөөбөппүн. Олох кыра эрдэхпиттэн хараҕынан көрбөт буолбут аҕабын сирдээн, сугулаан дьиэҕэ мунньахтарга, лиэксийэлэргэ сылдьарбытын өйдүүбүн. Аны санаатахха, Николай Афанасьевич холкуостаахтар отчуоттуур мунньахтарыгар, тэрээһин үлэлэригэр, кэлин лиэктэрдэригэр нууччалыы кэпсииллэрин сахалыы кэпсиирин өйдүүбүн.

1929 с. Бүлүү педучилищетын бүтэрэн, Боотулууга учууталлыы кэлбит. Онтон ыла 7 кылаастаах оскуолаҕа дириэктэрдээбит, учууталлаабыт. Саҥа тэриллибит холкуоспут “Саха АССР 10 сыла” диэн ааттаммыт. Бэрэссэдээтэлгэ үөрэҕэсуох мин аҕабын Деллохов Михаил Федотовыһы талбыттар. Ону тугу да үлэлиирин билбэт буолан, аккаастанан, ыраах айаҥҥа баран, устунан уурайбытым диирэ. Онон маҥнай Федотов Ньукулай – Кулгаах, онтон Гаврильев Елисей Павлович бэрэссэдээтэл буола сылдьыбыттар. Онон холкуос тэрээһин үлэтин, дьаһалтатын, учуотун-отчуотун Николай Афанасьевич үлэлээн олорбут эбит. Боотулуу оскуолатыгар кэлэн үлэлиэҕиттэн 1929-1949 сс. диэри дириэктэрдээбитэ уонна нуучча тылын учуутала этэ. Биһигини нуучча тылыгар маҥнай Николаев Николай Николаевич, онтон Золотарев Николай Афанасьевич үөрэппиттэрэ. Кинилэр үтүөлэринэн үөрэнэн, үлэһит киһи буоламмыт кырыйдыбыт. Үөрэтии хаачыстыбата билиҥҥи үрдүк үөрэхтээх учууталлартан да итэҕэһэ суох эбит. Онон оччотооҕу учууталларбытын дириҥ ытыктабылынан, махталынан ахтабыт, саныыбыт.

Ол саҕана Сургуулук, Маҥаас оҕолоро Боотулуу 7 кылаастаах оскуолатыгар кэлэн үөрэнэллэрэ. Мин өйдүүрбэр оскуола үс дьиэнэн (улахан, оччугуй оскуолалар уонна аҕабыыт дьиэтэ) үлэлиирэ. Онтон Аҕа дойду сэриитин сылларыгар атын нэһилиэктэртэн кэлии оҕолорго уонна тулаайахтарга интэринээт тэриллэн, аҕабыыт уонна лөчүөк дьиэлэригэр (кэлин сельсовет, бибилэтиэкэ) олорбуттара. Онтон аҕыйах сыл кэлин бэкээринэ буолбут дьиэҕэ начаалынай оскуола 1-гы уонна 3-с кылаастара үлэлээбиттэрэ. Кэлин сэрии кэнниттэн аҕабыыт дьиэтин улахан оскуолаҕа эбии тардыбыттара.

Габышева Мария Степановна 1930 сылтан биэнсийэҕэ тахсыар диэри учууталлаабыта. Кини үтүөтүнэн элбэх оҕо ааҕарга-суруйарга, билии-көрүү суолугар үктэммит буолуохтаахпыт.

“Саха АССР 10 сыла” холкуос тэриллибитигэр Николай Афанасьевич аҕата Золотарев Афанасий Иванович Ньурбаттан кэлэн киирбит. Дойдутуттан кэлэригэр холкуоска от охсор, мунньар массыыналары, малатыылканы (бурдук астыыр, Аҥалаҕа турбут сирэ Малатыылка бааһыната диэн ааттанара) уонна мэлииһэҕэ бурдук тардар улахан суорунаны холбообут. Олох хойукка диэри ол массыыналара үлэлии турбуттарын билэбин. Онон Боотулуу нэһилиэгин, холкуоһун, оскуолатын сайдыытыгар Золотаревтар өҥөлөрө тугунан да кэмнэммэт.

Уһун сыллаах тэрийэр-салайар, иитэр-үөрэтэр үлэлэрэ дьоһуннаахтык бэлиэтэммэтэҕэ биһиги, үөрэппит оҕолоро, саныырбытыгар хомолтолоох. Ол да буоллар кэлин төрөппүттэрин туйахтарын хатаран, улахан кыыстара Мария Николаевна өр сылларга төрөөбүт дэриэбинэтигэр, оскуолатыгар нуучча тылын үөрэппитэ, завучтаабыта, олоҕун бүтэһик күнүгэр диэри нэһилиэк, дэриэбинэ олоҕор үтүөтэ элбэх, туохха барытыгар илэмэ-салама түһэн, көхтөөхтүк үлэлээбитэ. Атын оҕолоро, син биир төрөппүттэрин курдук олус сэмэй, дьоҥҥо-сэргэҕэ үчүгэй сыһыаннаах, мааны майгылаах дьоннор. Бу кырдьан олорон, бары Золотаревтары дириҥ убаастабылынан, махталынан, хаан-уруу дьонум курдук ахтабын.

(оҕо сааһын ахтыытыттан)

А. М. Деллохова,

ССРС култууратын туйгуна,

тыыл, үлэ бэтэрээнэ

Маня балта Липушкалыын бэрт кыраларыгар ийэлэрэ өлбүт. Липушка ыал кырата. Ийэтин суохтаан олус айманара, мэлдьи ытыыра-соҥуура. Эдьиий киһи маня бэйэтэ да оччо улахана суоҕа эрээри, мэлдьи балтын көрөн-харайан бодьуустаһара, наар сүгэ-көтөҕө сатаан сыһаҕастаһара. Ону да аһынан буолуо, уонна ыал аатын ылан олоруохха эмиэ наадабуоллаҕа – аҕалара Степан саҥа ийэни булан аҕалбыта.

Саҥа ийэ кыргыттарга хоччоххой сыһыаннааҕа үһү: мэлдьи мөҕө-этэ, баттахтыы сылдьар идэлээх эбит. Сайын ынах хомйуутугар Маня балтын сүгэ сылдьара. Ол сылдьан, моҕотойу көрдөллөр эрэ, Маня ону сырсан, онно манна хатаастан, күрүнү-маһы үрдүнэн-аннынан сүүрэн, наар сиидэс ырбаахытын, ыстаанын тэлитэ-хайыта түһэн кэлэн, ийэтиттэн элбэхтик “чанчыктаммыт”, “баттахтаммыт” киһи. Ол аайы көмүскэһэн, Липушка икки хараҕын уутунан суунара. Маня маачахата хабардык сыһыаннаһарын өйдүүрэ да буоллар, улаханнык өһөспөт этэ. Сөбүлээбэтин, таптаабатын биллэрэн, көмүскэтэрэ көмүскэтин уута этэ уонна дьэ, муҥутуур муҥур уһуга – биир тыл эбит: ийэтин хаһан даҕаны “но”, “ийэ” диэбэтэх, мэлдьи “били киһи” диирэ. Аҕалара Ыстапаан кыыһын үөрэтэ, көрдөһө сатыыр эбит: “Тоҕойум, ити маамаҕыт буолар, онон “но” диэн ыҥырыҥ. Оччоҕо баҕар аһыныаҕа”, – диэн. Суох! Маня “били киһи” диирин уларыппатаҕа. Маня олус тэтиэнэх, мэлдьи сүүрүүнэн сылдьар кыыс. Ол иһин сорукка бардаҕына ырбаахыта-ыстаана тэлэ тардыыта, көтүрү түһүүтэ суох буолбата. Онон да биир үксүн маачахата сөбүлээбэт, мэлдьи дьарыйар, охсор-баттахтыыр эбит. Онуоха эбии төрөппөтөх оҕото буоллаҕа.

Мария Степановна бэйэтин кэпсээнинэн, Дьокуускайга маҥнай ЯФАШка үөрэнэн испит. Онтон муорга быраактыка диэн ааттаан илдьибиттэригэр өлбүт дьонтон, өлбүт киһини “эттииртэн” саллан, ити үөрэҕиттэн баран (күрээн) хаалбыт. Дьокуускайга үөрэнэригэр таайын аах Александр Габышевтаахха олорбут. Александр Габышев оччотооҕуга Ойуунускайы, Аммосовы кытта бииргэ үлэлииллэрэ. Таайа Александр, саҥаһа Марфа-Муся Потапова-Габышева оҕоломмотохторо. Оттон Муся оҕону олус таптыыр, оҕолоох буолуон олус баҕарар эбит, онон Маняҕа олус үчүгэйдик сыһыаннаһара. Дьүөгэлэригэр мэлдьи кыыс оҕо таҥаһа тигэн бэлэхтиир идэлээҕэ. Миэтэрэлээх, араас өҥнөөх табаары атыылаһан аҕалан, кыыс оҕо таҥаһа быһара. Ону Манялыын иккиэн тигэллэрэ. Онтун Марфа дьүөгэлэригэр илдьэн бэлэхтиир идэлээҕэ.

Саҥаһа сороҕор үлэтиттэн кэлэн, кыыска: “Дьэ, Маня, өйүүн-сарсын ыалдьыттар кэлиэхтэрэ. Онон, эн биһикки, бу киэһэ табаах эрийиэхпит”, – диирэ. Ол курдук үлэ-үөрэх кэнниттэн киэһэ Маня саҥаһынаан чараас кумааҕыга мохуорка эрийэн, остуолга чохчолууллара. Олус элбэҕи эрийэллэрэ. “Киэһэ дьоннор кэлэллэрэ, таайбын кытта хоско ааһаллара. Уһун киэһэни быһа кэпсэтэллэрэ. Табаахтыыллара. Мин кэлэ-бара хос аанын хайаҕаһынан саба көрөрүм. Көрүмэ диэн боппот этилэр. Онтон эр ылан көрдөхпүнэ: кыараҕас соҕус харахтаах, ачыкылаах, мааны таҥастаах, хаалтыстаах киһи тугу эрэ кэпсээ да кэпсээ буолара. Киэҥ соҕус харахтаах, бааһынайдыҥы киһи сэргэстэһэ олорооччу. Эмиэ маанытык таҥныбыт, түөһүн икки өттүгэр сиэптээх, ортотунан булууһа курдук таҥастаах. Ону саҥаһым гимнастерка диэн ааттааччы. Таайым Александр эмиэ саҥара-саҥара, суруй да суруй буолара. Сороҕор “марш” курдук тэтимнээн ырыалары нууччалыы-сахалыы ыллыыр этилэр. Түүн төһөҕө тарҕаһалларын билбэппин. Сороҕор таайым барсааччы. Сарсыныгар көрдөхпүнэ, били саҥаһым биһикки эрийбит табаахпыт бүппүт буолааччы. Кэлин билбитим: ыалдьыттарбыт Махсыым Омуоһап, Былатыан Ойуунускай эбиттэр. Ити улуу дьону көрбүтүм уонна мин таайым Александр Габышев – Саха астономиятын олохтоспут, Саха бастакы Конституциятын айсыбыт, суруспут, Ойуунускай, Омуоһап соратниктара буоларын билбитим”, – диэн бэрт симиктик, сэрэнэ-сэрэнэ кэпсиирэ Мария Степановна.

Уопсайынан Николай Афанасьевич, Мария Степановна бэйэлэрин, үлэлэрин туһунан кэпсииллэрин сөбүлээбэттэр этэ.

Ахтыылар “Боотулуулар” кинигэ 1 чааһыттан ылылыннылар

1930-1931 үөрэх дьылыгар бастакы пионер дружината диэн тэриллибитэ. Маны салайыы үлэтэ М. С. Габышева санныгар сүктэриллибитэ. Пионерга киирэн кыһыл хаалтыһы кэппит оҕолору араас хайысхалаах үлэҕэ түмэ тардан, кинилэр интэриэстэрин, өйдөрүн-санааларын, тылларын-өстөрүн, доуобуаларын сайыннарыыгаучууталлар үгүс үлэни ыыталлара.

 1932-1937 үөрэх дбылыгар 5-с кылаас аһыллыбыта. Оҕолор Сургуулуктан, Көтөрдөөхтөн, Чинэкиттэн, Маҥаастан тиийэ кэлэллэрэ, интэринээккэ олорон үөрэнэллэрэ.

  Үөрэнээччилэри уопсастыбаҕа туһалаах үлэҕэ тардыы улам кэҥиир. 4-5 кылаастар үөрэнээччилэрэ ликбез учууталларыгар көмөлөһөн кинигэ, хаһыат ааҕаллара, аҕытаатардыыллара. Оччотооҕу 4-5 кылаастар үөрэнээччилэрэ 14-15-16 саастаах ыччаттар буолаллара. Өрөбөлүүссүйэ өрө көтөхпүт, бассапыыктыы төлөннөөх бырапагаанда өрө күүрдүбүт өйдөөх-санаалаах ыччаттара элбэҕи оҥороллоро. Онно кинилэри учууталлар, баартыйа ячейкэтэ, Сэбиэт, хомсомуол үлэһиттэрэ уһуйаллара, салайаллара.

 1936-1937 үөрэх дьылыгар Боотулуу сэттэ кылаастаах оскуолата бастакы оҕолорун бүтэртэрбитэ. Оскуола дириэктэрэ Иннокентий Никитич Ханды илиититтэн сэттис кылааһы бүтэрбиттэрин туоһулуур Ленин, Сталин мэтириэттэрдээх олус кыраһыабай оҥоһуулаахтуоһу суругу 11 үөрэнээччи үөрэ-көтө туппута. Сэрии иннинээҕи отутус сылларга Корякин Павел Иванович, Семенов М. И. , Иев уонна Савва Васильевич Дмитриевтэр, Дягилева Евыдокия Андреевна, Анисимова Анна Даниловна, Боескоров Гавриил Ксенофонтович, Поскачин Григорий Илларионович, Поскачин Василий Илларионович, Анисимов Василий Захарович, Иванова Ульяна Ивановна уо.д.а. учууталлаан ааспыттара. “1939-1940 сс. үөрэх дьылыгар оскуолаҕа киирбиппит. Бастакы учууталбыт Ульяна Ивановна Тванова биһигини бастакы-иккис кылаастарга сүрдээх үчүгэйдик үөрэппитэ. Наһаа ис киирбэх, сырдык, бааһынайдыҥы көрүҥнээх Бүлүү кыыһа этэ. Кэргэнэ Прокопьев И. Н. – Ханаайап уола сэриигэ барбытын кэннэ, дойдутугар төннүбүтэ. Кэргэнэ Иван Николаевич сэриигэ өлбүтүн кэннэ, кэлин иккиһин дьиэ-уот тэринэн, элбэх оҕоломмут-урууламмыт сурахтааҕа”, диэн ахтар кэлин биллиилээх учуонай буолбут, СР үтүөлээх агронома Н. С. Федоров.

“Боотулуулар. Үһүс чааһа” кинигэттэн ылыллыбыт хаартыскалар

Боотулуу нэһилиэгин үөрэҕириитин устуоруйатын олуктарын сиһилии “Боотулуулар. Үһүс чааһа”, “Боотулуу оскуолата үйэлэр алтыһыыларгыр” о.д.а. кинигэлэртэн булан ааҕыаххытын сөп.