Күндү оҕолор, төрөппүттэр, иитээччилэр уонна учууталлар! Бу 2024 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр, биһиги биир дойдулаахпыт, суруйааччы, журналист, РФ журналистарын Союһун чилиэнэ, чабырҕах, олоҥхо курдук фольклор уустук жанрдарыгар үлэлээбит, бэйэтин кэмигэр элбэх үлэни суруйбут, Мария Николаевна Матахова төрөөбүтэ 85 сыла буолар. Бу бэлиэ түгэҥҥэ анаан, Боотулуу нэһилиэгин библиотеката оҕолорго (уһуйаан уонна оскуола 1-4 кыл.гар) Маарыйа Матаахаба чабырҕахтарын ааҕыыга күрэх биллэрэр. Күрэххэ оҕолор чабырҕаҕы биирдиилээн уонна бөлөҕүнэн ааҕыахтарын сөп. Үлэлэри бөлөҕүнэн арааран, кыайыылаахтары Дьүүллүүр Сүбэ быһаарар. Күрэх кыайыылаахтара, ыам ыйын саҕаланыыта М. Н. Матахова кэриэһигэр анаан ыытыллар ахтыы киэһэтигэр кыттыахтара, туоһу уонна Добун суруктары, бириистэри тутуохтара. Кытаатан кыттыҥ, оҕолоргутун кытыннарыҥ диэн ыҥырабыт. Олохтоох библиотека.
Салгыы, эһиэхэ анаан, оҕолор ааҕыахтарын сөптөөх чабырҕахтарын таһаардыбыт, өссө эбии матырыйаалы библиотекаҕа кэлэн көрүөххүтүн, уларсыаххытын сөп диэн санатабыт
Кэриэн ымыйам кэриэтэ
Саҥа хаарга
Саҥа хаамар
Сааһым элбэх.
Дьиҥэ баара,
Дьиибэм баара
Тэһиппэккэ
Тэһэ анньар,
Оҕо дьонум
Оннук-маннык
Оонньуулларын,
Тэгил дьонум
Тиэрэ-таары
Тиэхэлэрин,
Дьикти кэмҥэ
Дьиибэ бөҕө
Дэлби тэбэр
Дьиэктэрин,
Илии туппай,
Араас-араас
Алҕастарын,
Сымыйа тыллаах
Сыалаах айах
Сыыла сылдьар сурахтара
Сыарҕа быатын быһарын,
Хоннох ахсын
Хоп-сип
Хобордооҕу салатарын,
Хойут-урут
Хобдох сэһэн
Хонтуорабар кэлэрин,
Хотун-тойон
Хоһун ахсын
Хоруол буолан киирэрин,
Онно суоҕу,
Манна баары
Олоро-тура айбыты
Ордорбокко барытын
Оҕо дьоммор анаатым,
Кырдьар үйэм кырдьык тыла
Кынаттаах көтүүм кэриэтэ,
Кэрэ чаҕаан ыччаппар
Кэриэн ымыйам кэриэтэ.
Истигэнэ суох эристиин
Саҥар саҥарыма
Саараама кыһаллыбат,
Эт этимэ
Этин таттарбат,
Ытаа-ыллаа
Ыыра ымыттыбат:
Олорбутун курдук олорор,
Сыппытын курдук сытар,
Турбутун курдук турар.
Мас дуу,
Таас дуу?
Мааны кыыс,
Мааны уол дуу?
Эбэтэр ити
Истиэнэ курдук
Истигэнэ суох
Эристиин дуу?!
Элэ сэниэ
эстиэр диэри
Элбэхтик этиттэрэр,
Үллэ-үллэ
Үрүт-үөһэ үөгүлэтэр,
Хабарҕа хайдарынан
Харса суох хаһыытатар,
Эдэрин ааспыт
Эһээтэ эрэйдээҕи,
Элбэх саастаах
Эбээтэ муҥнааҕы
Эппэккэ туран,
Аламаҕай майгыннаах
Аҕатын абардар,
Иэйиэхсит тэҥнээҕэ
Ийэтин иирдэр,
Уҥуоҕунан улахан
Убайын уҥарар,
Быдан кыра
Быраатын быһар.
Ити эрэ кэнниттэн
Иин иһинии
Иһин түгэҕэр
“Ээх!” — диир,
Муора далайыныы
Муннун анныгар
Буугунуур…
Сор муҥунан
Соһон-сыһан
Сорудаҕы ылынар,
Күн накааһынан
Көрдөһүүнү
Көҕүһэтэр.
Атаҕа суох
Аал курдук
Аатыгар сүөдэҥниир,
Илиитэ суох эрдии курдук
Ээл-дээл элэҥниир,
Олоҕо суох
Оҥочо курдук
Оргууй устар
Оҕо баар буолар.
Мас дуу,
Таас дуу?!
Мааны кыыс,
Мааны уол дуу?!
Эбэтэр ити
Истиэнэ курдук
Истигэнэ суох
Эристиин дуу?!
Сүрэҕэлдьэс сүүс санаата
Сүкпэт-көтөхпөт
Сүһүөҕэ мөлтөх,
Сүүрбэт-көппөт
Сүрэҕэлдьэс,
Сүрүннээх тылы
Сүгүн истибэт,
Үтүө сүбэни
Өйүгэр иҥэрбэт
Аҥыр курдук
Аҥаархай,
Хабдьы курдук
Халбархай…
Күнүһүн көрүнньүк,
Киэһэтин кэриидьит,
Түүнүгэр түлүрбэх
Сырдык күн
сыдьаайа тахсыыта
Сылаас сыттыгар
Сыламныы сытан
Сүүһүнэн санааны
Сүүмэрдии саныыр:
Арай, атастаар,
Ас-таҥас
Ардахтыы түстэр,
Айаҕын атан
Абыраныа эбит.
Алаадьы, килиэп,
Араас кэмпиэт,
Абрикос, кэтилиэт
Айдаана суох кэлэр,
Алыс да бэрт!
Ааҥҥа баппат гына
Аһаа да аһаа,
Устанан-туоранан
Уой да уой,
Буор босхону
Мотуй да мотуй,
Уонна устунан
Утуй да утуй!
Аам!
Арай диэн
Ас-таҥас илэ
Ардах буолан түстэр,
Ырай олоҕо кэлэр:
Үлэтэ суох үллэҕин,
Сылаата суох сыаланаҕын,
Сыта-мээрик буолаҕын,
Таах, таһы-быһа
Таҥара буолан хаалаҕын,
Таптыыргынан сылдьаҕын.
Ороскуота суох
Оскуолаҕа үөрэммэккин,
Уруок диэни үөрэппэккин,
Учууталы билиммэккин,
Кинигэни аахпаккын,
Киинэни ахсарбаккын,
“У”-ну, “а”-ны суруйбакка
Улаатаргын улаатаҕын.
Оччоҕо ийэ-аҕа
Оҥостон аҕай олорон
Оҕону мөҥөллөрө
Олох-олох уурайар!
Олус улдьаа устугас,
Ону-маны оҥоругас,
Онно-манна сүүрэккэлэс,
Оннук-маннык сүрэҕэлдьэс
Оччоҕо ааттыын сүтэр!
Олус да үчү-гээй!
Ону баара ону,
Оҕолоор, киммит итэҕэйэр?
Таһа мааны таабыл кумааҕы
Таһа мааны
Таабыл кумааҕы
Таһа тастаах,
Иһэ истээх.
“Түөрт” сыана —
Чөчүөккэттэн үргүбүттүү,
Чүмэчини үрбүттүү,
Чүөмпэҕэ түспүттүү,
Чөҥөчөҕү түөрбүттүү
Төрүт суох.
“Биэс” сыана —
Биһилэҕи устубуттуу,
Бэргэһэни уордарбыттыы,
Бэскэ ыйаабыттыы,
Бэйдиэ барбыттыы
Бэйэлиин мэлигир.
Ол оннугар
Үлэтэ аҕыйах
“Үс” сыана
Үөһэнэн көтөр
Үөр чыычаах үөрүнүү
Үмүөрүһэ түһэр,
Үөлэһинэн үөгүлүүр,
Ити кэннэ
Иирээни аҕалар
“Икки” сыана
Икки атахтанан
Иннигэр-кэннигэр
Имнэнэ сылдьар,
Илиигиттэн сиэтиһэн
Илэ хаамсар.
Билбэти бэлиэтиир
“Биир” сыана
Бэрдимсигэ баарыгар
Бэрэбинэ курдук
Бэйэҕэр баайыллан
Биэрибэй ааҕыллар,
Бэдээҕин аҕалар.
Таһа мааны
Таабыл кумааҕы
Дьиэҕэр киирдэҕинэ
Дэлби барар
Динамит буолар,
Бурҕас гынар
Буомба буолар,
Бэйэҕин мэлитэр
Миинэ буолар.
Бэригимсэх тэҥэ
“Биэс” сыаната мэҥитэр,
Түөкүн тэҥэ
“Түөрт” сыаната түөһүллэр,
Онтон атын сыаналар
Оройгун хастараллар:
“Үс” сыана
Үспүйүөн кэриэтэ
Үөрэппэккин кэпсиир,
“Икки” сыана
Иннэ-кэннэ
Итиннэ-манна
Иирээн-айдаан.
Ити баар:
Таһа мааны
Таабыл кумааҕы
Таһа тастаах,
Иһэ истээх,
Итини ким эрэ
Итэҕэйиэхтээх,
Иһигэр иҥэриэхтээх!
Барбах-барбах чанчарык
Буора буолунай,
Быыла баһаам,
Сыыһа сылбах,
Кирэ киилэ,
Бөҕө мөһөөх.
Баттаҕа бадараан,
Сирэйэ сымала,
Көхсө көтөҕө,
Харыта хатырык,
Көрүөхтэн ынырык,
Наскы накаас,
Бачыыҥка балыыҥка,
Үтүлүк үлүгэр,
Бэргэһэ бэдээ,
Тимэх мэлигир,
Түөс килэгир
Баар дуо ханна маннык
Барбах-барбах чанчарык?!
Тоҥмот-хаппат
Доруобай буолбат,
Тэбэммэт-сахсыммат
Чэнчис аатырбат,
Сууммат-тарааммат
Субата тупсубат.
Уоту тутардыы
Ууттан куотааччы,
Мыыланы. Паастаны
Быраҕа сатааччы,
Чалбахха талаһааччы,
Бадарааҥҥа барааччы,
Таҥаһын-сабын
Таах бөх гынааччы,
Таһырдьа тамнааччы
Баар дуо ханна маннык
Барбах-барбах чанчарык?
Адаҕа курдук
Атаҕын соттубат,
Илии кирдээх
Илиитин илиппэт,
Сылбах итэҥнээх
Сирэйин сууммат,
Баһаам арбаҕар
Баттаҕын тарааммат,
Тыһыынча усталаах
Тыҥыраҕын кырыммат,
Тимир курдук
Тииһин сайҕаммат,
Бүрүүкэтэ бүк-тах
Бүтүннүүтэ кир-хах,
Ырбаахыта дьүүл-дьаабы
Ыйар кини дьалаҕайын,
Баахса диэн бардаҕа
Бачыыҥката адаҕа.
Баар дуо ханна маннык
Барбах-барбах чанчарык?
Уордаах уол, охсуһуук оҕо
Уордаах уол,
Охсуһуук оҕо!
Хадаар көкөт
Хараҕа күөх,
Бөтүүктүү тэбиик,
Оҕустуу кэйиик,
Кыраны кырбыыр,
Оччугуйу охсор,
Кыыһы ытатар,
Уолу орулатар,
Суруйан кэбиспиттии
Сутуруга сокуон,
Ыйан биэрбиттии
Ытыһа ыйаах.
Бэгэччэҕэ бэрэбинэ,
Сутуруга суоруна,
Айаҕар айдаан,
Уоһугар уот,
Мэйиитэ миинэ,
Илиитэ иэдээн,
Атахтара алдьархай,
Тоҥолоҕо тоһоҕор,
Тобуктара тоһоҕо.
Атамаан диэҕи
Аччыгый саастаах,
Ороспуой диэҕи
Оскуола оҕото.
Кини диэтэх
Кикириимэ тэҥэ
Киҥэ киирдэҕинэ,
Кыыс Кыскыйдаанныы
Кыыһырара кыйдаҕына
Кыраларынан таһаарар,
Кырыктаах санааланар.
Уоһун чорботон
Уот Уһутаакылыы
Уордайан сырыттаҕына
Орто дойду олоҕо
Огдолуйан ылар:
Уутааҕы — тыаҕа,
Тыатааҕы — ууга,
Уҥатааҕы — хаҥаска,
Хаҥастааҕы — уҥаҕа.
Буруйа суоххун
Булунуо суоххун.
Өлүө диэбэккэ
Өһүө диэбэккэ
Көрүөх бэтэрээ
Өлөрө сыһар,
Оройдуох бэтэрээ
Охсон сырбатар.
Кини диэтэх
Көтөн иһэрэ
Көстөн иһиллэр,
Буор бурҕайар,
Уулусса оргуйар,
Олбуор охсуллар,
Тирээбил тэбиллэр,
Калитка хайдар,
Халҕан быраҕыллар.
Хараҕы симсэр
Хараҥа киэһэҕэ
Хараҕа күөх
Хадаар көкөт,
Уордаах уол
Охсуһуук оҕо
Сүүһүн аннынан
Сүүрэлэтэ көрөр,
Сутуругун сууланан
Суоһурҕанан кэлэр.
Охто сытары охсор,
Өлө сытары үөхсэр,
Барыахтааҕы бадьыыстыыр,
Барыбытын накаастыыр.
Охсуһуу сидьиҥ быһыы
Охсуһууттан киммит быыһыыр?
Айака-айака арагаайка
Иһэ-таһа илдьиркэй,
Итиннэ-манна иилиҥкэй
Айака-айака арагаайка
Аҥаар кырыы алдьатыыка,
Ойуурга, тыаҕа ойугас,
Ону-маны табыгас,
Сонно тута сонурҕас,
Суола кытта сойугас.
Айака-айака арагаайка
Аҥаар кырыы алдьатыыка,
Сыта-тура сырбатыыка,
Кэлэ-бара кэһэтиикэ.
Саһа сылдьан сайылыыр,
Үөмэ сылдьан өлөрөр,
Сымыыт саҕа тааһынан
Сыалын кыҥаат сыйылыыр,
Сулустары табаары
Сойуолаһар хараҥаҕа,
Күнү кытта ытыахтыы
Күөрэйбэхтиир халлааҥҥа.
Икки харах көрбөтүгэр
Ити кини өлөрөр
Эйэҕэс ырыа чыычааҕы,
Эбэтэр тииҥэй муҥнааҕы.
Барыны бары алдьатар:
Баҕана сырдык лаампатын,
Бааҥканы, мэммээ быттылкатын,
Оттон дьиэбит таһыгар
Ордорбут түннүк тааһын,
Ороспуой курдук кини
Уолук сиэбигэр саһар,
Ыал ахсын этиһиини,
Ытаһыыны аҕалар.
Айака-айака арагаайка
Аҥаар кырыы алдьатыыка!
Кыра уолчаан атаспыт
Кыттыһан буорайа сыспыт:
Онно-манна тутуллубут,
Онно-манна соһуллубут,
Оннук-маннык буруйдаммыт,
Оҥосто-оҥосто мэлдьэспит,
Орулуу-орулуу ытаабыт,
Оттон-мастан тирэнэн
Оччоттон баччаҕа тиийбит.
Айака-айака арагаайкатын
Арай аны быраҕыыһы.
Оччоҕо чыычаах элбиэҕэ,
Оччоҕо ырыа дэлэйиэ,
Түннүк тааһа бүтүн —
Түннүкпүт баара үчүгэй,
Уулусса сырдык түүнүн
Умнуллар уоруйах, түөкүн.
Айака-айака арагаайка
Аҥаар кырыы алдьатыыка
Оччоҕо долуой бырастыы,
Оччоҕо олохпут сайдыы,
Оччоҕо майгы мааны,
Оччоҕо оҕобут оһуобай!
Табах — дьаабы, табах — дьаат
Табах — дьаабы,
Табах — дьаат,
Табах сыта дьаар!
Хармаан бары
Халыҥ-халыҥ,
Хаамтах ахсын
Халыр-халыр,
Турба курдук
Туман устар,
Былыт буруо
Быыһа суох буолар.
Бокуойа суох
Бурҕат да бурҕат,
Олоро-тура
Обор да обор,
Уотун, күлүн
Уоскар даҕай!
Ай! Ай! Ай!
Табах — дьаабы,
Табах — дьаат,
Табах сыта дьаар!
Хааман иһэн хахсайыы,
Сүүрэн иһэн сөтөллүү,
Сойуппакка сотору-сотору соппойуу,
Өрөөбөккө үрүт үөһэ үрбэхтээһин,
Сирэй-харах
Сиэрэй буурай,
Сэниэ-күүс
Сэпсиэм сүтүү,
Доруобуйа долуой-долуой!
Уой! Уой! Уой!
Табах — дьаабы,
Табах — дьаат,
Табах сыта дьаар!
“Эй” эҥэрдээҕэ, “уой” удьуордааҕа
“Ы-тан” “А-ны”
Ыыра быһаарбат,
“О — тон” “У-ну”
Олох араарбат.
Онно марай,
Манна марай,
Илэй-балай буолунай
Ити киммит алҕаһай?
Уокка үктэнии,
Ууга түһүү
Умнуган идэ
Улахан иэдээн,
Оҕо да,
Оҕонньор да,
Эдэр да,
Эмээхсин да
Эстэр эрэйдэрэ!
Чуораан чугдаарыыта,
Уруок буолуута
Умнуган оҕо
Улуу соро:
Ураҕас саҕа
Уруучука суох,
Хардаҕас саҕа
Харандаас хамаҕа,
Тэллэх тэҥнээҕэ
Тэтэрээт мэлис,
Киппэ курдук
Кинигэ килэс…
Көндөй көҕүс
Көрүдүөртэн көстүү,
Хаамар хах
Хараҥаттан быгыы,
Төбөнү тарбаныы,
Түннүгү одуулаһыы.
Ааҕар идэни
Адьас билиммэт,
Суруйар сорудаҕы
Соруйан толорбот,
Суоттуур дьарыгы
Суохтуу барбат,
Үөрэтэр түбүгү
Өйүгэр туппат…
Ийэтин, аҕатын
Илдьэ кэлэргэ
Илдьит эттэххэ
“Ээх” диэн этиэҕэ,
Этээт, умнан кээһиэҕэ.
Үөрэҕин-билиитин
Үөтэн биэрдэххэ:
“Үстэн” өрөйбөт,
“Иккиттэн” эбиллибэт.
Билбэтинэн бэрт,
Үөрэппитинэн өрүөл,
Умнарынан улуу,
Толорботунан чулуу,
“Эй” эҥэрдээҕэ,
“Уой” удьуордааҕа,
Умнуган ааттааҕа!
Уҥа — ньылас, хаҥас — ньылас
Сэттэ сирэй,
Аҕыс сирэй
Арааһынай,
Уҥа — ньылас,
Хаҥас — ньылас
Хара накаас!
Хайгыы туран
Сирэй саайар,
Сирэ сылдьан
Хайҕаан барар,
Эстэр күҥҥэр
Элэкис бэрдэ,
Быстар саххар
Быраҕар быраат,
Үтүө кэмҥэр
Үөһэ тэстэр,
Албан ааккар
Аргыстаһар аймах.
Атас туттар
Атах тостор,
Доҕор гынар
Дьол тохтор.
Эйигин кытта
Эстиигэр барсыа:
Түүнүн даҕаны
Түннүгү алдьатыһыа,
Табаахсыт буолуоҥ —
Табааҕы булуо,
Испиискэҥ суоҕар
Испиискэ илдьиэ,
Кыыһы ытатыаҥ
Кырыыттан кыттыһыа,
Уолу охсуоҥ —
Урут охсуо…
Үчүгэй буоларгар
Үтүө тыла суох,
Мааны майгыга
Баһыттан малыйар,
Киһилии кэмэлдьигэ
Кэтэмэҕэй кэтэх,
Туһалаах дьыалаҕа
Туллубат туйах,
Алгыстаах тылга
Айаарбатах айах,
Суобастаах суолга
Сүүрбэтэх атах.
Сииккэ сиэллэриэ,
Хаарга хаамтарыа,
Буурҕаҕа муннарыа,
Буорга да киллэриэ,
Очурга охторуо,
Олоххун огдолутуо.
Ол иһин,
Оҕолоор билиҥ:
Сэттэ сирэй,
Аҕыс сирэй
Арааһынай,
Уҥа — ньылас,
Хаҥас — ньылас
Хара накаас!
Тойон оҕо
Тыын тыгыалас,
Таарыйа тайтас,
Тойторус-мойторус
Тойон оҕо,
Тоҥхос гынар
Дорообо!
Атах-бытах
Алыс атаах,
Антах-бэттэх
Аччыгый саҥнаах,
Уҥа-хаҥас
Оччугуй омнуолаах,
Күнүс-киэһэ
Көстүбүт көмүс,
Халлааҥҥа, сиргэ
Хаарыаннаах күн,
Көтүрдэр сиилэ,
Көрдөр харах,
Оһоҕос төрдө,
Мурун бүөтэ,
Илэ бэйэтэ!
Хаһыы-ыһыы
Хадаар хаана,
Айа-дьойо
Айдаан хаата,
Бэйэлиин бэргэһэлиин
Бэрдимсик бэрдэ.
Онто сылай,
Манта сылай,
Ньуу-ньаа
Нуһуолдьаҕай,
Оҥой-саҥай
Оһуобай
Улуу ньоҕой!
Арахсыбат аба,
Барбат майгы,
Биэрбэт мэйии,
Өһүлбэт өй.
Тарбаҕа тордуох,
Илиитэ күрүчүөк,
Илин-кэлин
Иирээн-иэдээн.
Ити кимий,
Ат саҕа
Атах киһи?
Тойторус-моторус
Тойон оҕо.
Үчүгэй оҕо
Ындыы саҕа
Ыарахан тутууру
Ылан туттарагын,
Муҥнаах булбат
Мууһун-маһын
Мунньан аҕалларгын,
Кыһыл атахтыыр
Кыра наадатын
Кыһаллан иһиттэргин,
Кыаһылыы сылдьар
Кыһалҕатын барытын
Кыайан кэбистэргин,
Аттаах кымньыыта,
Сатыы тайаҕа,
Соххор аргыһа,
Көтөр кынат,
Сүүрэр атах,
Сүбэ-ама буолларгын,
Сүүстээх оҕонньор
Сүгүрүйэн махтанар,
Сүүскүттэн сыллыыр.
Эбэтэр
Эрдэҕэс курдук
Эрдэ туран,
Улар курдук
Урут сылдьан
Улугуран барбыт
Улуу кырдьаҕаһы
Убаастыыр бэлиэҕэр
Оройуон сиргэ.
Оргуйар кииҥҥэ,
Улахан түһүлгэҕэ,
Уулуссаҕа дьиэҕэ
Оннугун биэрэн
Олохтоон кэбистэргин
Оҕо бэрдэҕин.
Ийэҕэ тэптиргэ,
Аҕаҕа адаҕа
Көрүнньүк көкөт
Көрөн сөхпөт,
Ийэ-аҕа тылын
Искэ буһаран
Истэ сылдьан,
Иирбэ-таарба
Истээх дьыаланы
Иилээн истэргин,
Итиннэ-манна
Искэ-таска,
Иһирдьэ-таһырдьа
Эрэллээх илбинньик
Эр бэрдэҕин!
Кыраны кырбыыр,
Кыыһы ытатар
Кыыбаҕа кырбайы
Кымньыылаан аастаргын,
Охсуһа сылдьан
Орой-мэник
Оччугуй бэдиктэри
Одуулуу турбакка,
Оройдорун хаспакка,
Уҥа хаҥас,
Ууга-тыаҕа
Утаарар буолларгын
Уол ньургунаҕын!
Үчүгэй оҕо диэн
Үтүө майгы,
Үөрүннҥьэҥ быһыы,
Үлэһит аатырыы!
