Боотулуу Эбэтигэр сайылыктан Үөһээ Бүлүүлүүр аартыгынан киирэн кэллэххэ, аан бастаан күөл уҥуор, үрдүк халдьаайы үрдүгэр дьэндэйэн турар таҥара дьиэтэ көстө түһэр. Историяттан биллэринэн, сахалары уонна да атын Сибииргэ олохтоох туора урдустары(инородецтары) христианскай-православнай итэҕэлгэ маассабайдык киллэрии, ол эбэтэр сүрэхтээһин(крещение) 18 үйэ 30-с сс. Иркутскай епархията тэриллиэҕиттэн уонна кини баһылыгынан епископ Иннокентий нерунович ананыаҕыттан саҕаламмыта. Инньэ гынан, 18 үйэ 60-с сс. Сүрэхтэнии Саха сирин үрдүнэн маассабай буолбута. Историческай матырыйааллар кэпсииллэринэн, холобурга Үөһээ Бүлүүтээҕи зимовьеҕа 1768-1773 сс., ол эбэтэр 5 сыл иһигэр 1 тыһыынча 831 киһи сүрэхтэммит. Онон, оччотооҕу нуучча миссионердарын күүстээх үлэлэрин түмүгэр, 19 үйэ ортотугар сахалар баһыйар үгүс өттүлэрэ православнай итэҕэлгэ киирбиттэрэ.
Итэҕэли тарҕатыыга сүрдээх улахан оруолу саха сирин үрдүнэн таҥара дьиэлэрин маассабайдык тутуу ылбыта саарбаҕа суох. Манна ордук күүскэ 19 үйэ ортотугар Камчатка, Курильскай уонна Алеутскай арыылар архиепископтара Иннокентий Вениаминов (1797-1879сс.) үлэлээбитэ биллэр. Холобура, кини үлэлээбит кэмигэр, чуолаан 1865 с., Саха сирин үрдүнэн 65 таҥара дьиэтэ, 80 часовня баара. Ону таһынан, сахалары уонна тоҥустары православнай итэҕэлгэ маассабайдык хабар иһин Иннокентий Вениаминов протоиерей Дмитрий Хитровтуун араас церковнай кинигэлэри, ол иһигэр Евангелиены сахалыы тылбаастаан, таҥара дьиэлэригэр сулууспаны сахалыы ыытыыны көҕүлээбиттэрэ. Вениаминов туруорсуутунан, Саха сирэ 1870 с. Камчатскай епархияттан арахсан, туспа епархия буолбута, онно бастакы бастакы епискобынан кини соратнига Дионисий(Дмитрий Хитров) анаммыта. Дионисий үлэлиир кэмигэр, ол да кэннэ, Саха сирин улуустарыгар уонна куораттарыгар таҥара дьиэтин тутуу тохтооботоҕо уонна сэбиэскэй былаас буолуор дылы салҕанан барбыта. 19 үйэ иккис аҥарыттан таҥара дьиэлэрин тутууну олоъхтоох саха баайдара, атыыһыттара бэйэлэрэ көҕүлүүр, харчынан-үбүнэн күүскэ көмөлөһөр буолбуттара. Ол кэмнэргэ биһиги Үөһээ Бүлүүбүтүгэр эмиэ таҥара дьиэлэрэ хас да сиргэ (Куорамыкыга, Далырга уо.д.а.) кииннээн тутуллубуттара.
Боотулуутааҕы таҥара дьиэтин туһунан билигин элбэх ахтыы-сэһэн ордубатах. Кэпсээҥҥэ арай таҥара дьиэтин тутар туһунан уураах тахсыбытын кэннэ, миэстэтин быһаарса чугастааҕы түөлбэлэртэн нэһилиэк тойотторо мустаннар, өрүөллээх көмүс манньыатынан сэрэбиэй түһэрбиттэр диэн баар. Сэрэбиэйи Чинэкигэ, Киэҥ күөлгэ, онтон Маҥааска түһэрбиттэр да, өрүөллээх өттүнэн түспэтэх. Арай бу билигин турар сиригэр, Боотулуу Эбэтин үрдүк халдьаайытыгар сэрэбиэйэ табыллыбыт. Ол кэнниттэн, Дьокуускайдааҕы епархияттан буолуо, дьоннор кэлэннэр, талыллыбыт сирин ньуурун көрөн-истэн, сөбүлээн уонна тутуллуохтаах сирин кээмэйдээн барбыттар эбит.
Онтон дьэ, олохтоох прихожаннар, ыал аайыттан уоннуу талыы бэрэбинэни булан киллэрэргэ түһээн түһэрбиттэр. Манна олох ыраас эттээх, мас толуутун-модьутун, анал кээмэйинэн, талан киллэттэрэн, тутууну саҕалаабыттар. Ыраахатан-чугастан уус дьону үмүрү тардан аҕалан, Дьокуускайтан кэлбит таҥара дьиэтин тутуу маастарын салалтатынан үлэлэппиттэр. Дьон сэһэнинэн бу тутууга Далыртан Мыксан уус үлэлэспитэ биллэр. Тутуллан бүтэн үлэҕэ киириитигэр, аҕабыыттар төгүрүччү хаама сылдьан ыллаан лоҥкунаппыттар уонна Ньукуола таҥаратын дьиэтэ диэн ааттаабыттар. Бу таҥара дьиэтэ 1919-1920 сс. Сабыллыар диэри – Синицын, Заморщиков уонна Сизых аҕабыыттар үлэлээбиттэр. Докумуонтан көстөрүнэн, таҥара дьиэтин акылаатын 1901 с., самаан сайын сатыылаан турдаҕына, бэс ыйын 27 күнүгэр түһэрбиттэр. Түспүт сирэ оччотооҕу аата Итии булуҥ диэн эбит, эбэтэр иккис аата Мас арыы диэн. Акылаат түһүүтүн Үгүлээт аҕабыыта Александр Попов уонна оччотооҕуга үлэлээбит Боотулуу олохтох аҕабыыта Иннокентий Синицын сибэтии гыммыттар.
Бу үөрүүлээх бырааһынньыкка бэрт элбэх олохтоох дьон мустубута биллэр. Таҥара дьиэтин акылаатын түһэриитин туоһулуур докумуоҥҥа Боотулуу нэһилиэгин бас-көс дьоно илии баттаабыттар. Бу докумуон көрдөрүнэн. Боотулуу таҥаратын дьиэтэ бэрт уһуннук олохтоохтук6 сыл устата тутуллан 1906 с. сэтинньи 19 күнүгэр аһыллыбыт. Онно эмиэ Үгүлээт аҕабыыта А. Н. Попов кэлэн сибэтии гыммыт. Бу сулууспаны олохтоох нэһилиэк дьонун мунньан туран, Далыр аҕабыыта Винокуров, Боотулуу аҕабыыта К. Заморщиков уонна Баҕадьа аҕабыыта И. Попов ыыппыттар. Манна даҕатан эттэххэ, бу Е. Винокуров уонна А. Попов аҕабыыттар ааспыт үйэ саҥатыгар Боотулууга таҥара дьиэтин аһыспыт үтүөлээх эбит буоллахтарына, кинилэр оҕолоро – учууталлар Инокентий уонна Михаил Винокуровтар, Анна уонна Андрей Поповтар 20-с сылларга Боотулуу трудовой оскуолатыгар үлэлээн, олохтоох нэһилиэнньэ ортотугар билиини-үөрэҕи тарҕаппыт сүҥкэн үтүөлээхтэр. Онон Боотулуутааҕы Сибэтиэй Николай Чудотворец аатынан таҥара дьиэтэ бу 2022 сылга 116 сааһын туолар. Бу таҥара дьиэтэ 1906 сылга аһыллан баран, сэбиэскэй кэмҥэ төһөҕө сабыллыбыта чуолкайа суох. Ол гынан баран, аръхивка 1919 с. Диэри толоруллубут докумуоннара бааллар. Сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар, ордук 1920-1930 сс. итэҕэли утары охсуһуу сытыырхайан турар кэмигэр, таҥара дьиэлэрин үрэйии-алдьатыы Саха сиригэр эмиэ күүскэ барбыта. Ол түмүгэр, билигин биһиги улууспутугар бу соҕотох Боотулуутааҕы таҥара дьиэтэ арыый да чөллөөх көрүҥнээх ордон хаалбыт. Бу дьиэ ааспыт сыллар усталарыгар хас да төгүл кулууп ол быыһыгар ыскылаат, онтон музей игин буолуталаан баран, билигин кураанах турар. Көтүрэллэригэр куупаллара, кириэстэрэ, куолакаллара уонна иһинээҕи тэриэбэлэрэ хаһан, ханна илдьиллибитэ эмиэ биллибэт.
Онон бу Боотулуутааҕы Ньукуола таҥаратын дьиэтэ – биһиги улууска эрэ буольакка, Бүлүү бары улуустарын үрдүнэн соҕотох ордон хаалбыт, саха норуотун культуратын уонна историятын туоһулуур сэдэх паамытынньык. Маннык архитектуралаах таҥара дьиэлэрэ, өскөтүн былыр улуус аайы баар буоллахтарына, билигин Саха сирин үрдүнэн бэрт аҕыйахтар, ону да киин улуустарга ордон хаалбыттар. Таҥара дьиэлэрин аҥардас мас зодчество сэдэх паамытынньыктарын эрэ быһыытынан сыаналыыр татым. Кинилэр Саха сирин норуоттарын историятыгар уонна культуратыгар киллэрбит кылааттарын сүҥкэн суолталара күн-дьыл аастаҕын аайы өссө ордук дириҥээн иһэр. Оччотоооҕу таҥара дьиэлэрэ, кинилэр үлэһиттэрэ аҥардас христианскай итэҕэли тарҕатыыга эрэ буолбакка, улуустар. Нэһилиэктэр административнай тэринэн олорууларыгар толорбут үлэлэрэ сүрдээх улахан суолталаах. Ол курдук оччотооҕу аҕабыыттар билиҥҥи биһиги элбэх ахсааннаах, араас сельсовет, статистика, ЗАГС уо.д.а. административнай органнарбыт оҥорор үлэлэрин барытын толорон олорбуттара биллэр.
Боотулуутааҕы Николаевскай таҥаратын дьиэтин приходугар Боотулуу. Оноҕоччут, Сургуулук, Маҥаас, Күүлэт нэһилиэктэрин сирдэригэр-уоттарыгар олорор сахалар уонна көс омуктар киирэллэр эбит. Онон аҕабыыттар бу нэһилиэктэр олохтоохторун кытары сибээстээх событиелары барытынэридьиэстээн, кэмигэр докумуоҥҥа тиһэн-киллэрэн испиттэрэ, билиҥҥи историктарга, этнографтарга уонна краеведтарга, нэһилиэктэр историяларын үөрэтэргэ, биирдиилээн дьоннор саастарын уонна төрүччүлэрин чуолкайдыырга сүрдээх сыаналаах матырыйааллар буолаллар. Ол курдук, сыл аайы толоруллар халыҥ церковнай кинигэҕэ ким хаһан ыал буолбута, оҕо төрөөбүтэ, төрөппүттэрин ааттара, оҕо аата, сорох дьон оннооҕор сахалыы хос ааттара кытта чуолкай, кыраһыабай буочарынан сурулла сылдьар. Ону таһынан сыл устатыгар ким, хаһан, туохтан өлбүтэ уонна ханна көмүллүбүтэ эмиэ барыта эридьиэстэнэн, сыл бүтэһигэр тус-туһунан своднай таблицаларга түмүллэн баран Якутскайдааҕы консисторияҕа ыытыллан испиттэрэ, билигин архивка харалла сытар.
Бу таҥара дьиэтин докумуоннарыгар көстөрүнэн, кини тулатынааҕы оградатын иһигэр революция иннинээҕи. Биһиги нэһилиэк үгүс ытык-мааны дьонноро көмүллэ сыталлар. Ол дьон тас уҥуохтара, ааспыт үйэ 30-40-с сс., “воинствующий атеизм” политикатын содулугар, төрдүттэн суох оҥоһуллубуттара.
Бу Ньукуола таҥаратын дьиэтин сааһын чуолкайдыыр бэрт интириэһинэй докумуоннар Саха республикатын Национальнай архивыгар харалла сыталлар. Олорон биир кэрэхсэбиллээхтэрэ, таҥара дьиэтин акылаатын түһэриитин, онтон тутуллан бүтэн үөрүүлээхтик аһыллыытын туоһулуур, оччотооҕу олохтоох уонна кэлии аҕабыыттар илиилэринэн бэрт кыраһыабай буочарынан суруллубут актар.
Боотулуутааҕы Николаевскай таҥара дьиэтин 1901 сыл бэс ыйын 27 күнүгэр акылаат түһэрии уонна 1906 сыл сэтинньи 19 күнүгэр үөрүүлээхтик арыйыы туһунан аакталар
